*Un artigo de

Nas últimas semanas, a tosferina, un termo especialmente inquietante para os pais de menores, volveu a saltar aos titulares en España. A tendencia empezou en 2023, cando o número de casos aumentou máis de nove veces con respecto a 2022. A que se debe este rechamante incremento? Hai motivos para a preocupación?

Publicidade

Como se transmite e cales son os seus síntomas?

A tosferina é unha enfermidade altamente contaxiosa causada pola bacteria Bordetella pertussis. Transmítese por contacto directo coas secrecións respiratorias ou a través de pingas de saliva dunha persoa infectada. Os únicos hóspedes coñecidos son humanos.

O período de incubación adoita ser de 7 a 10 días, cun rango de entre 4 e 21 días. O seu curso clínico divídese en tres etapas, chamadas catarral, paroxística e convalecente.

A primeira caracterízase por un inicio insidioso con secreción nasal, esbirros, tose leve e síntomas parecidos a calquera infección respiratoria aguda. Logo, a tose vólvese gradualmente máis intensa e, pasadas de 1 a 2 semanas, comeza a fase paroxística, que adoita durar entre 1 e 6 semanas. Entón poden ter lugar os accesos típicos de tose que dificultan a respiración e finalizan cun esforzo inspiratorio (o chamado “galo”). Durante estes ataques poden aparecer cianose e vómitos.

Por último, durante a convalecencia, o paciente experimenta unha recuperación gradual. A tose, cada vez menos paroxística, desaparece en 2-3 semanas.

É moi contaxiosa?

As persoas con tosferina poden contaxiar desde o comezo da etapa catarral ata a terceira semana despois do inicio de paroxismos. Os individuos vacinados poden presentar infección asintomática ou leve, pero son capaces de transmitir a enfermidade.

Trátase dunha doenza altamente transmisible, como o demostran os casos secundarios (ata o 80% entre contactos domésticos). Os contactos domiciliarios, especialmente familiares próximos, son a fonte de infección na maioría dos casos.

Ata que punto pode ser grave?

Aínda que afecta a persoas de todas as idades, resulta máis grave en menores dun ano, sobre todo se aínda non recibiron todas as doses de vacina.

A complicación máis común é a pneumonía. En Estados Unidos estímase que a contraen o 13,2% de todos os casos. Tamén poden aparecer convulsións e encefalopatía como resultado da falta de osíxeno pola tose ou polo efecto directo da toxina da bacteria.

Outras consecuencias menos graves inclúen otite, anorexia e deshidratación. Por último, os aumentos da presión polos accesos de tose poden producir neumotórax, sangrado nasal, hematomas subdurais, hernias ou prolapso rectal.

Un estudo realizado Cataluña e Navarra mostrou que o 14,9% das persoas afectadas requiriron hospitalización, e o 91% eran menores de 6 meses. En España, o 91,7% das hospitalizacións corresponden a menores dun ano.

Se entre 2000 e 2006 a media nacional de morte por tosferina foi de unha por ano, os falecementos aumentaron a 5,1 anuais entre 2007 e 2015. En resposta a este incremento, o Consello Interterritorial do Sistema Nacional de Saúde recomendou unha dose de vacina acelular contra a tosferina en mulleres xestantes para protexer o bebé. Ao longo do período 2016-2019, as mortes anuais por tosferina reducíronse a 2,5.

É normal o aumento de casos?

A pesar das elevadas coberturas de vacinación, e do mesmo xeito que ocorre noutros países da nosa contorna, a tosferina presenta un patrón con ondas epidémicas cada 3-5 anos (1998-2001, 2002-2005, 2006-2009, 2010-2013 e 2014-2020).

Durante o período pandémico 2020-2022, a incidencia reduciuse drasticamente, pero en 2023 a enfermidade experimentou un rápido crecemento, marcando o inicio dunha nova onda epidémica. Segundo o comportamento de epidemias anteriores é previsible que os casos aumenten ata alcanzar o pico da onda.

Con todo, a vacinación de nenos e embarazadas evita os casos graves e, ademais, a detección de casos e gromos polas unidades de vixilancia epidemiolóxica —especialmente nos colectivos máis vulnerables— contribúen a poñer en práctica as medidas de prevención que reducen a propagación da infección.

Pódese previr?

Dispoñemos de dúas medidas de actuación:

• O illamento domiciliario dos casos ata que completen a pauta de tratamento antibiótico durante cinco días. Se non reciben dito tratamento, prolongarase ata que non teñan tose ou transcorresen tres semanas desde o inicio da tose paroxística.
• A vacinación. Trátase dunha vacina inactivada que se administra con outras, xa sexa como combinación hexavalente (xunto cos compoñentes difteria, tétanos, polio, Haemophilus influenzae b e hepatites B); pentavalente (os mesmos compoñentes excepto hepatites B); tetravalente (xunto aos compoñentes difteria, tétanos e polio), ou trivalente (xunto aos compoñentes tétanos e difteria).

En Europa e América do Norte úsanse vacinas acelulares, é dicir, que inclúen fraccións celulares da bacteria causante da enfermidade no canto do patóxeno completo. Ocasionan menos reaccións adversas que as vacinas de células enteiras: a dor e a inchazón no punto de inxección ou febre moderada son as máis frecuentes.

As vacinas celulares non só xeraban este tipo de molestias con maior frecuencia, senón que tamén producían convulsións e outras respostas de maior gravidade. Estudos de seguimento en nenos durante varias décadas e en diversos países confirman o mellor comportamento das vacinas acelulares neste aspecto.

Que porcentaxe da poboación está vacinada?

En España, a vacina está incluída no calendario de vacinacións sistemáticas. Recoméndase administrala na infancia aos 2, 4, 11 meses e 6 anos, así como a mulleres xestantes no terceiro trimestre do embarazo, para que transfiran a protección xerada ao bebé durante os primeiros meses de vida.

As coberturas de vacinación no ano 2022 foron de 98% para as tres primeiras dose, de 95% para a dose dos 11 meses e de 90% para a dose dos 6 anos. En embarazadas alcanzou o 87%.

Con estas elevadas coberturas, por que se producen gromos que afectan especialmente os adolescentes? A resposta dánnola, polo menos en parte, diversos estudos que investigaron a duración da protección proporcionada coas vacinas acelulares respecto á de células enteiras.

Segundo os seus resultados, o risco de contraer tosferina aos 5 anos de completar a vacinación con inoculacións acelulares é claramente superior ao de inmunizados con preparacións de células enteiras.

Ademais, o aumento de portadores asintomáticos (persoas que non enferman pero que transmiten a bacteria) observado entre as persoas ás que se lla adiministraron vacinas acelulares contribuiría á extensión da enfermidade.

En 2023, o 82,7% dos casos españois de tosferina estaban vacinados, e transcorreran máis de 5 anos desde que recibiran a última dose. A perda de eficacia no tempo das vacinas acelulares alentan a investigar sobre novas inmunizacións e estratexias de vacinación que nos permitan mellorar o control de enfermidade.

Mentres tanto, podemos mellorar a inmunidade fronte á enfermidade coas vacinas actuais? Os datos dispoñibles suxiren que a incorporación dunha dose adicional na adolescencia —como fixeron xa en Asturias— podería ser útil para evitar ou minimizar os gromos.

De feito, para contrarrestar a diminución de inmunidade observada co paso do tempo, na maioría de Europa recoméndase administrar unha quinta inxección entre os 10 e os 16 anos. Nalgúns países (Luxemburgo e Austria, por exemplo), mesmo recomendan repetir cada 10 anos unha dose de reforzo seguindo a opinión de expertos.

Más vacinación: esa é a mellor resposta.

Artigo escrito co asesoramento da Sociedade Española de Epidemioloxía.

*Ángela Domínguez García é catedrática de Medicina Preventiva e Saúde Pública do departamento de Medicina da Universitat de Barcelona e tamén pertence ao CIBER de Epidemioloxía e Saúde Pública. Pello Latasa é responsable de Vixilancia en Saúde Pública Osakidetza – Servizo Vasco de Saúde. Pere Godoy é doutor e prodesor de Saúde Pública na Universitat de Lleida.

Cláusula de divulgación: Ángela Domínguez García é investigadora dos seguintes proxectos financiados: Proxecto PI19/00354 do Instituto de Saúde Carlos III, Grant Agreement 801495-EU-JAV e AGAUR 2021-SGR-00702. É membro do Consell Assessor de Salut Pública de l’Agència de Salut Pública de Catalunya e membro do Consell Assessor en Vacunacions de l’Agència de Salut Pública de Catalunya. É Coordinadora do Grupo de Traballo sobre Vacinacións da Sociedade Española de Epidemioloxía (SEE) e membro da Comisión Asesora de Comunicación da SEE.

Pere Godoy é investigador principal seguintes proxectos financiados: Proxecto Project PI18/01751 e PI21/01883 do Instituto de Saúde Carlos III. É coordinador do Programa 2 (PREVICET) do CIBER de Epidemiologia e Saúde Pública (CIBERESP). É membro do Consell Assessor en Vacunacions de l’Agència de Salut Pública de Catalunya, membro do Grupo de Traballo sobre Vacinacións da Sociedade Española de Epidemioloxía (SEE) e membro da Comisión Asesora de Comunicación da SEE.

Pello Latasa non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.