O tabaco é a substancia que maior número de mortes e discapacidade evitable causa no mundo. Segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS), mata cada ano a máis de 8 millóns de persoas, principalmente por cancro, enfermidades cardiovasculares e enfermidades pulmonares. En América Latina e o Caribe, a OMS calcula que cobra 500.000 vidas cada ano. E en España, ao redor de 50.000.
Algúns dos efectos do consumo de tabaco sobre a saúde, como os síntomas respiratorios, aparecen pouco despois de iniciarse o consumo. Con todo, hai outros que tardan anos en producirse, por exemplo o cancro. Por iso, vixiar cantas persoas morren por fumar, por ter fumado ou mesmo simplemente por estar expostas ao fume ambiental do tabaco é importante e debe realizarse de forma periódica.
As mulleres empezaron a fumar máis tarde
A expansión do consumo de tabaco en España foi máis tardía que noutros países desenvolvidos como Estados Unidos ou Reino Unido. Non foi ata a Guerra Civil (1936-1939) cando se popularizou fumar entre os homes españois, primeiro entre os das clases sociais máis favorecidas e posteriormente entre as clases obreiras.
Leste mesmo patrón observouse nas mulleres, pero décadas máis tarde, pois ata os anos 60 estaba mal visto socialmente que unha muller fumase. Con todo, todo cambiou entre finais dos anos 60 e inicios dos 70 do século pasado, momento no que tivo lugar un importante aumento do consumo de tabaco nas mulleres españolas.
Evolución da mortalidade relacionada co consumo de tabaco en España
Unha das formas máis habituais de avaliar o impacto do tabaco nunha poboación é a través do cálculo da mortalidade atribuída ao consumo. Este indicador relaciónase coa prevalencia de consumo de tabaco e co risco que teñen os fumadores e os exfumadores de morrer debido a ter fumado.
Para analizar como evoluciona a mortalidade atribuída ao tabaco en España realizouse un estudo para estimar a carga de mortalidade asociada ao consumo de tabaco durante un período de case 30 anos (1990-2018).
Durante este período, o consumo de tabaco causou máis de 1,7 millóns de mortes, e destas mortes máis de 1,5 millóns ocorreron en homes. De maneira global, os datos suxiren que a mortalidade atribuída ao consumo de tabaco está a diminuír en España.
Se se analizan en detalle os datos, ese descenso débese a un claro descenso da mortalidade atribuída ao consumo de tabaco en homes a calquera idade a partir de finais dos anos 90. Pero se quedamos só cos datos da poboación feminina, a cousa cambia radicalmente. Desde os anos noventa, a mortalidade atribuída ao consumo de tabaco en mulleres está a aumentar, sobre todo por cancro de pulmón e enfermidades cardiovasculares. E faino rápido tanto nas mozas como nas de idade máis avanzada.
A mortalidade atribuída ao consumo de trabaco en mulleres está a aumentar dende os 90, sobre todo por cancro de pulmón e enfermidades cardiovasculares
Nas mulleres é especialmente preocupante o aumento da mortalidade atribuída por cancro de pulmón, que gañou un gran protagonismo nos últimos anos. Así, durante a primeira metade do período de estudo (1990-2003), o cancro de pulmón representaba o 12,3% da mortalidade atribuída total nas mulleres, mentres que na segunda metade (2004-2018) case se duplicou, alcanzando o 21% do total.
Avanzar cara a unha sociedade libre de tabaco
O consumo de tabaco é responsable dun elevado número de mortes cada ano e, aínda que estas mortes sempre foron superiores nos homes, preocupa a recente evolución da mortalidade atribuída ao consumo de tabaco nas mulleres.
É certo que en España se realizou un gran avance en Saúde Pública coa aprobación das Leis 28/2005 e a 42/2010 de medidas sanitarias de control do tabaquismo. Pero non foi suficiente: tanto a porcentaxe de fumadores como as cifras de mortalidade atribuída ao consumo de tabaco continúan sendo elevados en España.
Por iso, para continuar avanzando na loita contra a epidemia tabáquica é necesario actualizar e reforzar as políticas para o seu control, especialmente as estratexias dirixidas á prevención do inicio e ao cesamento do consumo, tanto de tabaco convencional como das súas novas formas de consumo. Tendo en conta que estas estratexias deben deseñarse con perspectiva de equidade e de xénero.
*Mónica Pérez Ríos e Agustín Montes Martínez son profesores titulares da área de Medicina Preventiva e Saúde Pública da Universidade de Santiago de Compostela. Julia Rey Brandariz é investigadora en Epidemioloxía e Saúde Pública da Universidade de Santiago de Compostela.
Cláusula de divulgación: Mónica Pérez Ríos recibe fondos do Instituto de Saúde Carlos III; Plan Nacional sobre Drogras.
Agustín Montes Martínez recibiu fondos das administracións autonómicas e estatais para a realización dalgúns traballos de investigación. E é membro de diferentes organizacións non gubernamentais de ámbito humanitario.
Julia Rey Brandariz recibe fondos do Ministerio de Universidades.
Artigo realizado co asesoramento da Sociedade Española de Epidemioloxía.
