Únete á nosa canle de Whatsapp
No noso idioma morder a lingua significa “conterse en falar, calando con algunha violencia o que quixese dicir”. O mesmo tamén se pode expresar con “atarse la lengua”; en Cuba, suxeitar ou tragar a lingua. Tal autocontrol é difícil para os que teñen a lingua longa ou moi longa, son lixeiros de lingua ou simplemente teñen moita lingua, danlle moito á lingua ou, non digamos, botan sen taxa a lingua ao aire e incorren no vicio de irse da lingua, de deixar que se lles escape a lingua. Como consecuencia, non é imposible que os lenguaraces teñan nalgún momento que meter a lingua no cu. É dicir (máis finamente): morder a lingua.
Busquei esta expresiva frase feita para dar título a un libro que trata de dous asuntos de marcada índole política, pero que non son alleos á lingua; a semántica (o que as palabras significan) e a pragmática (a relación entre as palabras e os que as usan en circunstancias concretas para entenderse entre si). A corrección política suscita de seu o recordo de procedementos lingüísticos comúns como o eufemismo ou o circunloquio, e a posverdade atenta contra ese principio básico do contrato implícito que se dá entre o que fala e o que escoita: o que en castelán se denomina veredicción (a verdade do que se di). Obríganos a comulgar con rodas de muíño. A tragar.
Pero non me cabe dúbida de que posverdade e corrección política representan outros tantos síntomas de época, e que deben ser estudadas e comprendidas á luz dos novos tempos que desde o tránsito entre os dous milenios deron lugar a unha nova sociedade globalizada da información e a comunicación, resultante dunha profunda transformación debida sobre todo ao desenvolvemento da tecnoloxía dixital: a Galaxia Internet.
Así, a posverdade obedece aos designios dunha sociedade marcada pola quebra da Racionalidade e o rexeitamento indiscriminado cara a todo o que representou na Historia o Século das Luces. Rosi Baidotti, inspirándose expresamente en Derrida e Foucault, declárase no posthumano firme defensora do “postantropocentrismo posthumanista”, e denuncia algúns dos orzamentos fundamentais da Ilustración, entre eles a idea do progreso da humanidade “a través do uso autorregulador e teleoloxicamente orientado da razón e a racionalidade científica laica”.
Sectarismo puritano no campus de EEUU
Dáse, por outra banda, unha circunstancia de excepcional motivación para min. Refírome a que é unanimemente recoñecido por todos os que se ocuparon da corrección política que a súa orixe estivo nos campus norteamericanos a partir dos anos 80 do pasado século. Desde eles, descritos de maneira implacable polo historiador chileno Alfredo Jocelyn- Holt como lugares doctos pero asediados por un sectarismo puritano procedente, sobre todo, de departamentos de Humanidades en franca decadencia, a corrección política estendeuse a modo dun virus implacable ao conxunto da sociedade dentro e fóra dos Estados Unidos, infectando a información, as relacións persoais e profesionais, a creación e as expresións artísticas mesmo.
Pero son da idea, e no meu libro procuro xustificala, de que a posverdade tampouco é allea a esa influencia da Universidade. Certo que o presidente Donald Trump se converteu no catalizador ecuménico da post-truth, da que oficiaba como sumo sacerdote grazas á catarata diaria dos seus tuits e das súas declaracións públicas nas que, desde a súa toma de posesión en xaneiro de 2017 ata o seu cesamento, os rastrexadores de mentiras políticas chegaron xa a atribuírlle máis de vinte mil. Pero non podo por menos que relacionar ese desprezo absoluto cara á veracidade dos enunciados co asombroso triunfo intelectual da chamada French Theory que François Cusset estudou detalladamente no seu libro de 2003 sobre as mutacións da vida intelectual en Estados Unidos.
Distorsión emotiva da realidade
Por sorte, a post-truth inglesa atopou sen maior problema unha tradución ao español impecable: posverdade. Para definir posverdade partiuse da idea de toda información ou aseveración que non se basea en feitos obxectivos, senón que apela ás emocións, crenzas ou desexos do público; como unha distorsión deliberada dunha realidade, que manipula crenzas e emocións co fin de influír na opinión pública e en actitudes sociais. A post-truth nútrese basicamente das chamadas fake-news, os nosos bulos, falsidades difundidas á mantenta para desinformar á cidadanía co designio de obter réditos económicos ou políticos.
Eu tamén son da crenza de que a chamada Deconstrución de Jacques Derrida e as teorías de Foucault, Deleuze e Cia. –como os chama Cusset– son responsables do auxe da posverdade, pois os gurús franceses do “pensamento débil” destruíron a solvencia da linguaxe en canto portadora de sentidos, caricaturizándoo como unha algarabía de ecos, un discurso contado por un idiota, cheo de ruído e furia, e que non significa nada, en palabras de Shakespeare (non de Derrida).
A tolerancia represiva
Pero tampouco é alleo á Universidade o xerme desa forma de censura perversa que chamamos corrección política. E o papel de profeta desempéñao aquí Herbert Marcuse, a través dunha liña do seu pensamento iniciada en 1956 con Una crítica de la tolerancia pura. No desenvolvemento dos seus primeiros postulados, Marcuse chegará a formular unha teoría resumida nun oxímoron: a tolerancia represiva. Nela está o fundamento ideolóxico da actitude coercitiva que desde o ámbito escolar universitario promoverá o salto da corrección política cara ao conxunto da sociedade.
Existe para el unha tolerancia destrutiva que é aquela consentidora dos ataques á verdade, que cre posuír en exclusiva o que a exerce. Deste xeito, concédense bazas inadmisibles e politicamente incomprensibles aos detentadores de intereses espurios contrarios á revolución social. Por iso, no contexto no que Marcuse móvese –dedica a súa alegación aos estudantes da universidade de Brandeis en Massachusetts– propón unha tiranía educativa que se enfronte á tiranía da opinión pública, dominada por axentes reaccionarios.
O exercicio desta tolerancia represiva debía partir, como así ocorreu realmente coa corrección política, do sector da educación, dos estudantes e profesores universitarios, para converterse logo nunha presión masiva e xeneralizada antesala dunha franca subversión. Sen que Marcuse utilice, ata onde eu alcanzo, a expresión corrección política, que comezará a circular pouco tempo despois, no seu pensamento militante, enfocado intensamente cara ás comunidades educativas do seu país de adopción, está o máis claro fundamento desa forma de tolerancia represiva que chegará a arraigar ata hoxe fóra dos recintos académicos, xustificando o que Ricardo Dudda resume nunha frase impactante: “Os censores son hoxe os bos”.
Da corrección á posverdade
Non parece moi probable que Donald Trump fose asiduo lector dos filósofos franceses, de Jacques Derrida nin tampouco de Michel Foucault (e dubídoo tamén no caso de Marcuse). Pero é evidente a conexión entre este clima de pensamento posmoderno por eles propiciado, que tivo maior arraigamento nos campus universitarios norteamericanos que en Europa, e a posverdade.
A quebra do racionalismo, o auxe do “sentimentalismo tóxico” e a chamada “intelixencia emocional”, caracterizan a nosa “sociedade líquida”, liquidadora do Humanismo (sociedade poshumanista ou transhumanista) e da modernidade ilustrada (o posmodernismo). Unha sociedade así mesmo deconstructora do discurso en canto portador de significados incumbentes e aniquiladora dos “grandes relatos legitimadores”, os recios sistemas de pensamento e ideoloxía incapaces, ao parecer, de resistir ao relativismo e o anarquismo epistemológico posmodernos. E este rubro que o encumbró en USA non é máis que o neoloxismo eufemístico de Derrida que pretende temperar a lisa e chaira destrución de Heidegger na que se inspira.
*Darío Villanueva é profesor emérito de Teoría da literatura e Literatura comparada e exreitor da USC. Exdirector da RAE, Universidade de Santiago de Compostela.
Publicidade
Cláusula de divulgación: Darío Villanueva non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
Este artigo está inspirado no libro Morderse la lengua: corrección política y posverdad de Darío Villanueva.
