Únete á nosa canle de Whatsapp
A evolución e o cambio climático son dous procesos moi relacionados coa saúde da Terra e os dous remiten directamente á orixe da vida. A pesar do enorme interese que para as sociedades representaron o tres procesos, o gran paradoxo é a resistencia que se presenta ao longo da historia para a súa comprensión e asunción. O lado bo é que o tres tiveron grandes personaxes que contribuíron a avanzar no seu coñecemento e na súa promoción divulgativa.
Un deles é Sir David Attenborough, un dos grandes divulgadores do século XX, que se une á lista da que forman parte figuras como Félix Rodríguez de la Fuente, Dian Fossey, Isaac Asimov, Carl Sagan, Jacques Cousteau e Jane Goodall.
Nos dous episodios da documental Vida primixenia (First life), Attenborough desvélanos o coñecemento de que dispomos sobre a orixe e desenvolvemento da vida no planeta Terra, a partir das evidencias que proporcionan os rexistros xeolóxico e fósil.
Sen entrar nos contidos, que deixamos ao goce dos lectores, si queremos centrarnos nun dos seus actores con múltiples rexistros, desde heroe a vilán: o dióxido de carbono ou CO₂. Un vello coñecido na historia da Terra que está a xogar un papel perturbador con enorme protagonismo neste último período do planeta que coñecemos como Antropoceno.
A orixe da vida na Terra
Como apareceu a vida na Terra é aínda obxecto de debate. Existen varias hipóteses plausibles por mor das evidencias dispoñibles. Algúns expertos defenden que a vida chegou á Terra desde o espazo exterior. A hipótese alternativa sostén que a vida xurdiu no noso planeta grazas a unha serie de condicións ambientais e procesos químicos.
Este último é o escenario que presenta o documental. No seu primeiro capítulo, pon de manifesto o papel que na orixe da vida na Terra puido desempeñar o noso protagonista, o CO₂.
Estímase que a aparición de vida na Terra tivo lugar fai uns 3.000 millóns de anos. Ao principio, existiron unicamente células individuais microscópicas (procariotas e arqueas na linguaxe da ciencia actual), que habitaban contornas extremas como as profundidades oceánicas.
A Terra bóla de neve
Pero como xurdiu a vida complexa, multicelular, a partir destes organismos unicelulares? O dióxido de carbono tivo un papel relevante no proceso.
Existe un amplo consenso entre a comunidade científica sobre a existencia dun episodio singular que se estima ocorreu fai entre preto de 750 e algo máis de 600 millóns de anos. Neste período, a Terra conxelouse, transformándose no que se coñece como Terra bóla de neve. Non era a primeira glaciación ocorrida no planeta, pero é considerada a máis extensa.
Existen varias hipóteses sobre as causas que puideron levar a esta conxelación. Unha delas puido ser a existencia de baixos niveis de CO₂. Pero esta primeira aparición en escena non constitúe a actuación estelar do noso protagonista na historia do planeta e da orixe da vida.
A Terra bóla de neve tivo un papel crucial para o establecemento das condicións que permitirían o desenvolvemento de organismos complexos. Para iso foi necesario que seres unicelulares extremófilos fosen capaces de adaptar as súas formas de vida a tales condicións extremas, ata que finalizou este período glaciar.
O que resulta particularmente interesante, polo que incumbe ao noso protagonista, é precisamente o modo como se cre que se produciu este final, e as implicacións que tivo para o nacemento da vida.
De neveira a invernadoiro
A xulgar polas evidencias que proporciona a Xeoloxía, unha colosal actividade volcánica emitiu tanto CO₂ como para producir un quecemento do planeta que derritió a cuberta de xeo. O CO₂ é un dos denominados gases de efecto invernadoiro que contribúen ao quecemento da atmosfera.
A ciencia non é dogmática, non proporciona verdades absolutas ou inconcusas, e mesmo en ocasións non acerta plenamente ou se equivoca. Pero existen numerosas pistas e evidencias no rexistro xeolóxico que apoian as explicacións sobre a orixe da vida no planeta e sobre os acontecementos relacionados coa glaciación Terra bóla de neve.
Por exemplo, as que proporcionan os circones, minúsculos cristais de silicato de circonio. É unha das moitas evidencias que presenta Nick Lane no seu libro A Cuestión Vital. Por que a vida é como é?. Ou as atopadas por este estudo realizado por investigadores das universidades de Southampton e Bristol (Reino Unido).
O desenvolvemento dos seres pluricelulares
Parece probable que o desxeo da Terra conduciu ao seguinte gran desenvolvemento da vida. Probablemente o retroceso dos glaciares achegou ao océano torrentes de auga rica en nutrientes minerais que actuaron como fertilizante para o desenvolvemento de organismos unicelulares fotosintéticos capaces de liberar osíxeno.
Así mesmo, tampouco podemos esquecer o papel que o CO₂ desempeña na fotosíntese, esencial para a vida vexetal que puido nacer en acúmulos de auga continentais.
Outra explicación posible atribúe a súa orixe á actividade volcánica submarina, que liberou enormes cantidades de minerais, entre eles fósforo. O fósforo é un dos elementos crave da vida, xa que resulta crucial para a creación do ADN e das membranas celulares. Así pois, os elevados niveis de compostos ricos en fósforo serían os responsables da oxigenación da atmosfera e os océanos.
Sexa como for, o aumento de osíxeno foi a clave para a aparición do reino animal. Constituíu o combustible que permitiu aos organismos unicelulares unirse e evolucionar para dar lugar aos seres pluricelulares.
De heroe a vilán
Con estes antecedentes, é fácil comprender por que falamos do paradoxo do CO₂. O mesmo gas que estivo implicado na orixe das condicións ambientais que favoreceron o desenvolvemento da vida na Terra estao agora na deterioración das mesmas debido ao quecemento global.
En 800.000 anos de historia da Terra, a concentración de dióxido de carbono na atmosfera fluctuó entre 172 e 299 partes por millón. Desde 1950, produciuse un crecemento drástico das emisións de CO₂, que aumentaron a súa concentración na atmosfera desde as 300 até as 415 partes por millón en 2021. Un incremento do 38,7 % en só tres cuartos de século.
Un paradoxo antrópico: o problema é que a actividade humana rompeu o equilibrio natural que existiu durante miles de anos. Fíxoo moi rapidamente, sobre todo a través da queima de combustibles fósiles. Estamos apenas comezando a atisbar as consecuencias deste proceso.
En definitiva, o CO₂ é un gas de gran interese para a ciencia climatolóxica e ambiental. Como vimos, tivo unha importante relación causal co establecemento das condicións que permitiron a orixe da vida no planeta Terra. Pero agora está a mostrar un lado escuro, xa que a súa acumulación está a ter un forte impacto na deterioración das condicións para o mantemento desa vida. Así como importantes implicacións económicas e sociais.
Jesús Rei Rocha é investigador Científico en Ciencia e Sociedade, Instituto de Filosofía (IFS-CSIC)
Emilio Muñoz Ruiz é profesor de Investigación. Unidade de Investigación en CTS (Ciencia, Tecnoloxía e Sociedade) do CIEMAT, Instituto de Filosofía (IFS-CSIC)
Cláusula de Divulgación:
Jesús Rei Rocha é membro da rede Conexión-Vida do CSIC (LifeHUB.CSIC) sobre as orixes, (co)evolución, diversidade e síntese da vida. Forma parte do equipo asociado co proxecto RESPONTRUST (SGL2104001,CSIC) financiado polo Fondo Europeo de Recuperación. É socio da Asociación Española para o Avance da Ciencia (AEAC) e vogal da súa xunta directiva.
Emilio Muñoz Ruiz é membro da rede Conexión-Vida do CSIC (LifeHUB.CSIC) sobre as orixes, (co)evolución, diversidade e síntese da vida. Forma parte do equipo asociado co proxecto RESPONTRUST (SGL2104001,CSIC, Covid-19-207) financiado polo Fondo Europeo de Recuperación. É socio promotor da Asociación Española para o Avance da Ciencia (AEAC) e presidente do seu consello consultivo.
