Eucaliptais: unha ameaza para ríos e regatos

*Un artigo de

O sector forestal vasco está en crise, afectado polas continuas enfermidades e a forte caída do prezo da madeira. Nos medios de comunicación discutiuse moito sobre a enfermidade da banda marrón que está a arrasar os piñeirais e sobre as posibilidades e riscos das fumigacións con óxido de cobre. Lamentablemente, está a falarse menos da expansión dos eucaliptais conforme os piñeiros desaparecen.

Publicidade

O noso grupo leva 30 anos investigando os efectos das actividades humanas sobre os ríos, grazas a proxectos de investigación financiados desde o nivel local ao europeo. Entre outros, centrámonos nas actividades forestais, moi estendidas no País Vasco, para o que combinamos estudos de campo e laboratorio. Froito destes traballos, publicamos numerosos artigos científicos en revistas internacionais sobre o efecto dos eucaliptais nos ríos.

Por que preocupan os eucaliptais aos ecólogos?

Os ríos están intimamente ligados á súa conca. Desde a conca chégalles a follaxe dos bosques circundantes, fonte de alimento principal para moitos organismos fluviais, pero tamén outras moitas substancias, como nutrientes e contaminantes. Por iso, o estado de conservación da conca e o tipo de vexetación na mesma teñen un gran efecto sobre o estado dos ríos.

Os nosos traballos mostraron que os eucaliptais afectan claramente aos ríos da cornixa cantábrica. As súas follas son tóxicas para a maioría de animais. Os ríos baixo eucaliptais reciben menos follaxe e de peor calidade que os que discorren baixo bosques autóctonos, o que acaba alterando as comunidades, principalmente de fungos e invertebrados. Estes últimos son menos abundantes, medran menos e morren antes en ríos baixo eucaliptal.

As follas do eucalipto son tóxicas para a maioría dos animais, e afectan claramente aos ríos

Os peixes, que se alimentan de invertebrados, ven reducida a súa abundancia. A madeira morta, tan importante para a saúde dos ríos, tamén é escasa baixo eucaliptais. Incluso a recuperación das comunidades fluviais tras as secas vese retardada nestes ríos. En definitiva, as plantacións de eucalipto alteran tanto a estrutura como o funcionamento dos ríos que as atravesan.

Ademais, os eucaliptais tállanse por matarrasa cada 12 anos, a quenda máis curta entre as especies forestais da nosa contorna. No caso do eucalipto, a curta mecanizada require dunha rede moi densa de vías de saca para poder chegar a cada árbore. As pistas, xunto ás matarrasas tan frecuentes, fomentan a perda de solo e o atoldamento dos ríos. Así, cada vez que se tallan as árbores, a capa superficial do solo é arrastrada polas choivas e acaba nos ríos, afectando negativamente á súa biota.

Efectos na biodiversidade dos regatos

A literatura científica recolle outros efectos negativos dos eucaliptais. No País Vasco comprobouse que afecta de forma negativa ás comunidades de anfibios e de aves. Noutras rexións describiuse que o eucalipto libera substancias que impermeabilizan o solo, aumentando a frecuencia de inundacións, e parece que os incendios se propagan máis facilmente que noutro tipo de bosque.

Ademais, estes impactos afectan especialmente as zonas de cabeceira dos vales, onde se atopan os regatos mellor conservados. Os ríos grandes mostran múltiples afeccións polos efectos da industria, os residuos urbanos e as canalizacións, polo que boa parte da biodiversidade fluvial refúxiase nas cabeceiras dos regatos. Son precisamente estes os tramos que máis dependen da follaxe como fonte de enerxía e que, á súa vez, máis risco teñen de que se planten eucaliptos na súa contorna.

É certo que o eucalipto non é a única especie exótica con follaxe de mala calidade e que se talla a matarrasa. O piñeiro insigne (Pinus radiata), tan común no País Vasco, tamén o é. Pero, a diferenza do eucalipto, os piñeirais tállanse cada 35-40 anos, co que a vexetación de ribeira como os amieirais ten máis tempo para recuperarse entre tallas. Si, os piñeirais son máis prexudiciais que os bosques autóctonos, pero o efecto dos eucaliptais é moito maior.

Actuacións e medidas preventivas

Como para calquera outra actividade, os efectos das plantacións dependen da súa escala. Plantar un rodal pode ser inocuo, pero cubrir concas enteiras con eucalipto non o é. As plantacións de eucalipto ocupan máis de 1,5 millóns de hectáreas da península Ibérica.

Poden buscarse medidas mitigadoras, como a de manter os bosques de ribeira, optimizar a rede de pistas ou limitar os traballos forestais aos períodos menos chuviosos. Desafortunadamente, estas accións, pouco frecuentes nos nosos bosques, ademais, son pouco efectivas nos eucaliptais, debido ás curtas quendas de talla.

As administracións regulan e controlan a actividade forestal, pero os propietarios forestais teñen un abanico de opcións dentro da normativa vixente. Entre estes hai de todo: desde o pequeno agricultor que depende ao 100% da renda que saca da súa terra ata o urbanita que herdou unha parcela, desde grandes empresas ata municipios grandes e pequenos. Os beneficios económicos da madeira non son iguais para todos eles.

Non pretendemos ditar que deben facer os propietarios coas súas terras, pero si que tomen decisións en base á mellor información dispoñible.

A ciencia mostrou que as plantacións extensas de eucalipto prexudican os valores ambientais en ríos e bosques. Teñamos isto en conta e non potenciemos prácticas forestais cuxas consecuencias lamentaremos nun futuro non moi afastado.

Aitor Larrañaga Arrizabalaga é profesor de Ecoloxía na Facultade de Ciencia e Tecnoloxía da Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea, e Arturo Elosegi é investigador e profesor de Ecoloxía Fluvial na mesma universidade.

*Cláusula de divulgación: ambos reciben fondos do Ministerio de Investigación, Economía y Competitividad.