O corpo humano deféndese fronte a axentes invasores a través dun complexo sistema de células e moléculas que recoñecen e atacan de maneira moi coordinada calquera sinal de perigo que nos axexe: o sistema inmunitario, que pode previr a infección e controlar a enfermidade asociada.
En ocasións, a inmunidade consegue mitigar as manifestacións clínicas ou síntomas da enfermidade e a súa gravidade, pero non elimina a infección causante. Deste xeito, as infeccións poden dar lugar a un amplo espectro de manifestacións clínicas, desde presentacións asintomáticas, pasando por formas leves da enfermidade, ata as máis graves, e mesmo a morte.
A eficacia da inmunidade fronte ás enfermidades depende do resultado da interacción entre os tres actores principais: o tipo de patóxeno, as características de cada persoa e a exposición a elementos do ambiente, como a nutrición.
As vacinas pretenden activar o sistema inmune e xerar unha memoria imitando as infeccións, pero sen os seus efectos nocivos. Para iso, as vacinas incorporan os elementos fundamentais da reacción inmune: o adxuvante, que estimula a inmunidade innata; e o antíxeno, que estimula a inmunidade adaptativa; formulados cun vehículo que as introduce nas células do sistema inmune.
“As vacinas incorporan os elementos fundamentais da reacción inmune: o adxuvante e o antíxeno, e a formulación para introducilos”
As vacinas eficaces son aquelas que imitan ou melloran a inmunidade natural estimulando os anticorpos e os linfocitos T que, conxuntamente, bloquearán funcións esenciais do ciclo vital do microbio ou o eliminarán para previr o contaxio ou a enfermidade.
Inmunidade innata fronte a inmunidade adaptativa
A inmunidade innata é a primeira liña de defensa tralo contaxio inicial. Actúa dunha maneira rápida, non é específica e non ten memoria, pero pódese adestrar. Os principais protagonistas a nivel celular son os monocitos, macrófagos, células dendríticas e neutrófilos, entre outros. Tamén destacan as citocinas e quimiocinas, que median a inflamación e a comunicación entre células para activar diferentes funcións.
As células inmunes innatas patrullan polo organismo preparadas para actuar fronte a calquera axente invasor. Cando se produce unha infección, son as primeiras en intervir localmente no tecido afectado, de maneira que provocan unha primeira resposta protectora inflamatoria.
En cambio, a inmunidade adaptativa é unha defensa a longo prazo. Tarda máis en actuar, porque debe ser activada pola inmunidade innata e madurar. É específica e ten memoria, de maneira que cando lle presentan un patóxeno, lembra se xa o viu anteriormente e, nese caso, responde máis rapidamente. Esta é a característica clave das vacinas.
Os principais protagonistas da inmunidade adaptativa son os anticorpos ou inmunoglobulinas, que neutralizan o microbio ou facilitan a súa eliminación mediante células innatas. Tamén desempeñan un papel importante os linfocitos B, que segregan anticorpos; e os linfocitos T, tipo CD4+ e CD8+, que eliminan as células infectadas, producen citocinas, regulan a inflamación e axudan aos linfocitos B.
O sistema inmunitario non recoñece o patóxeno enteiro senón só fragmentos proteicos (ou azucres) que, a nivel molecular, denominamos antíxenos. Cada antíxeno ten unha estrutura diferente, e é recoñecido por un anticorpo ou por un receptor do linfocito T de maneira específica, como unha chave e unha fechadura, e isto xera a gran diversidade da resposta adaptativa.
En cambio, as células innatas recoñecen patróns moleculares asociados a patóxenos que non son específicos, como os antíxenos, pero que son clave para activar tanto as células innatas como as adaptativas, e que constitúen elementos esenciais das vacinas (os ‘adxuvantes’).
* Carlota Dobaño é xefa do grupo de Inmunoloxía da Malaria do Instituto de Salud Global (ISGlobal) de Barcelona, un centro impulsado pola Fundación “la Caixa”.
Este artigo forma parte da iniciativa Voces Expertas, unha sección de divulgación coordinada pola Axencia SINC na páxina web da estratexia de vacinación contra a Covid-19 do Goberno de España (vacunacovid.gob.es).