Únete á nosa canle de Whatsapp
Os encoros son infraestruturas esenciais para as sociedades modernas. Dependemos deles para o abastecemento de auga potable, para o regadío e para a produción de enerxía hidroeléctrica, entre outros usos. Ademais, moitos encoros serven para regular os caudais, reducindo o perigo de inundacións e amortecendo o impacto das secas.
Estes valores son especialmente importantes en zonas semiáridas como o Mediterráneo. Por algo é España, con máis de 1.200 grandes presas, un dos países con maior cantidade de encoros por millón de habitantes.
Con todo, tamén causan importantes impactos sociais e ambientais, como lembra a Comisión Europea nos seus informes sobre a aplicación da Directiva Marco da auga nos Estados membros, incluída España (ver PDF).
A súa construción asolaga terras fértiles, cando non pobos enteiros, causando o desprazamento da poboación local. Ademais, converten seccións enteiras de ríos en ecosistemas artificiais que, a pesar da súa aparencia de lago, teñen escaso valor de conservación e son viveiro de especies exóticas invasoras como a perca americana ou o siluro.
Os encoros reteñen os sedimentos que transportan os ríos, provocando a escaseza dos mesmos augas abaixo. Nalgunhas zonas, como no delta do Ebro, esta escaseza de sedimentos facilita que o mar erosione a costa, ameazando unha contorna de enorme valor económico e natural. Noutras zonas, a falta de sedimentos provoca a desaparición de illas fluviais, de barras de grava ou area, así como da vexetación asociada ás mesmas.
Encoros: obras caducas
Como toda infraestrutura humana, os encoros teñen unha vida limitada, ben porque os obxectivos para os que se construíron deixan de ter sentido, ben por obsolescencia da presa. En Gipuzkoa, a provincia máis pequena de España, a maior parte das súas case 1.000 presas están obsoletas. Estímase que Francia, Polonia, Reino Unido e España suman ao redor de 30.000 pequenas presas hoxe en desuso e convertidas, por tanto, en meros obstáculos ao curso fluvial.
Nestes casos, a sociedade ten que meditar se paga a pena manter esta estrutura, se hai que investir para actualizala, ou se, simplemente, é mellor eliminala. No noso país están a eliminarse numerosas presas pequenas (ver PDF) que están fóra de uso, como presas de muíños desaparecidos hai tempo.
O seguinte mapa, elaborado por proxecto European Dam Removal a partir de datos do Ministerio para a Transición Ecolóxica e outros organismos oficiais de países europeos, mostra os encoros e presas desmanteladas en España, Reino Unido, Suecia, Finlandia e Escocia.
Aínda que é moito máis rara a eliminación de grandes encoros, hai algúns exemplos, como o que se eliminou no río Elwha, no Parque Nacional Olympic Mountain, en Washington (Estados Unidos).
Os efectos dos encoros nos ríos
Os encoros modifican o réxime hidrolóxico do río, é dicir, cambian a magnitude e a frecuencia das crecidas e dos períodos de baixo caudal. Isto é especialmente marcado nos encoros para produción hidroeléctrica: soltan auga nos momentos de maior consumo eléctrico, polo que o río ten caudais elevados de luns a venres de oito da mañá a seis da tarde e caudais moi baixos o resto do tempo.
Os organismos fluviais, desde os microbios ata os peixes, están adaptados a un réxime natural de caudais e son moi sensibles á súa modificación, xa que usan os cambios no caudal como sinais para iniciar distintas actividades. As troitas, por exemplo, aproveitan as crecidas do outono para migrar augas arriba aos tramos onde se reproducen. Por iso, os réximes artificiais de caudal, como o descrito máis arriba, afectan a innumerables organismos e empobrecen as comunidades fluviais.
Os encoros tamén poden afectar á calidade da auga. Algúns liberan auga do fondo, moito máis fría que a que o río levaría de forma natural, e que pode ter unha concentración baixa de osíxeno e alta de metais. Estes cambios acaban afectando as comunidades fluviais de seres vivos, así como aos posibles usos por parte da sociedade.
Finalmente, os encoros, xunto coas pequenas presas e outras estruturas semellantes, fragmentan a continuidade fluvial. Os peixes migradores, como o salmón e a anguía, desaparecen como consecuencia da construción de presas infranqueables. Pero a fragmentación afecta á maior parte dos organismos fluviais. Por exemplo, as náiades ou moluscos acuáticos están en grave perigo porque as súas larvas xa non son transportadas augas arriba polos peixes.
A eliminación da presa de Enobieta
Na maior parte dos casos, unha vez eliminado o obstáculo, o río recupérase moi rápido. Actualmente, estudamos o proceso de posta fóra de servizo da presa de Enobieta, a máis grande que se eliminou en Europa. Atópase no val de Artikutza (Navarra), adquirido polo Concello de Donostia-San Sebastián en 1 919 para garantir a subministración de auga de calidade.
A presa, de 42 metros de alto, construíuse nos anos 50 do século pasado, pero problemas xeotécnicos obrigaron a modificar o seu deseño e a facer un encoro moito máis pequeno do inicialmente previsto. Vinte anos máis tarde, construíuse o encoro de Añarbe augas abaixo no mesmo río, co que o de Enobieta deixou de ter utilidade.
Agora, tras décadas en desuso, a estrutura está obsoleta, polo que o Concello decidiu eliminala. O río está a refacer o seu leito orixinal a gran velocidade e a vexetación volve colonizar a zona antes asolagada polo encoro. É de esperar que en breve desapareza o principal punto negro deste val, illa de biodiversidade nunha paisaxe humanizada.
Arturo Elosegi é investigador e profesor de ecoloxía fluvial na Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea.
*Cláusula de divulgación: o autor recibe fondos da Fundación BBVA no marco do proxecto DESEMBALSE: Efecto do baleirado do encoro de Enobieta (Navarra) sobre a biodiversidade e o funcionamento dos ecosistemas fluviais.
