A pregunta non ten unha resposta fácil… Depende! En primeiro lugar porque hai que ter en conta que os seres humanos non somos animais tan olfactivos como os roedores, os insectívoros ou os carnívoros. Non temos máis que pensar nun can ou nun rato para facernos unha idea dos auténticos campións á hora de ulir o mundo. Nós, pola contra, somos animais eminentemente visuais e auditivos.
Está claro que, se de súpeto perdemos a vista, despois do gran susto que levariamos, de volvernos tolos e pedir axuda, iriamos (ou levaríannos) inmediatamente ao médico, non si? Con todo, a media de tempo transcorrido desde que se perde o sentido do olfacto ata que se acode a un especialista rolda os dous anos. Dous anos, nada menos! Un claro indicador da importancia relativa duns sentidos e outros para a nosa vida diaria.
Ademais, o olfacto pódese perder de forma temporal en situacións tan normalizadas como ter un catarro ou unha alerxia. En moitos casos esta perda é momentánea e por iso é polo que, en certo xeito, restámoslle importancia. Só empezamos a alarmarnos cando o tempo sen olfacto xa é excesivo.
Os sabores son, en realidade, olores
Falamos dun sentido que permite a detección de substancias químicas na nosa contorna. O olfacto está moi vinculado ao sentido do gusto, de maneira que o primeiro informa sobre substancias volátiles cuxo orixe pode ser moi distante (por exemplo, o fume dun lume a varios quilómetros), e o segundo sobre o que temos dentro da boca. Ademais, estímase que o sabor está influído nun 80-85% polo sentido do olfacto e só nun 10-15% polo do gusto (ao que se engade un 1-5% de tacto, isto é, as texturas dos alimentos). Así, simplificando moito e se me permiten a licenza, os sabores de cada comida realmente son olores.
Só existen sete sabores básicos -coñecidos ata o de agora- que conforman o sentido do propio gusto e que detectamos con nosas papilas gustativas: doce, salgado, ácido, amargo, umami (proteína, tomate, caldo de carne…), amiláceo (pan, pasta, fariña, galletas) e graxo. Os cinco primeiros están perfectamente caracterizados, e os dous últimos son algo menos coñecidos.
Pero fóra destes sete patróns básicos, cada matiz do sabor dunha froita, dun viño, dun prato de comida caseira, etc., é un olor. De feito, nun estudo recente estipúlase que os seres humanos distinguimos nada menos que un billón de cheiros diferentes. Por esta sinxela razón, cando estamos arrefriados e o noso olfacto está taponado, os alimentos “non nos saben a nada”.
Afacémonos a eses cheiros que nos chegan de forma continuada, como o do sofá de casa
Alerta, perigo
Ata aquí, a priori, a perda do olfacto non suporía un trastorno moi traumático, salvo para os profesionais e amantes do bo comer. Mais o olfacto non só se manifesta cando nos sentamos á mesa. Así, estamos continuamente expostos aos máis diversos cheiros. O que pasa é que os nosos receptores olfactivos satúranse, e afacémonos a eses cheiros que nos chegan de forma continuada, como o do sofá de casa. Con todo, se chega un novo, percibímolo perfectamente, sobre todo se é indicador dalgún sinal de perigo.
Neste sentido, moitos cheiros poden resultar desagradables, como cando pasamos á beira dun vertedoiro, ou cando entramos no metro en hora punta. Non é algo negativo, porque se así fose evolutivamente xa perderiamos a capacidade de cheirar. Que poidamos detectar o cheiro dun alimento en mal estado, a fuga dun produto tóxico, un incendio ou algo putrefacto é, en realidade, unha sorte. Porque nos pon en actitude defensiva ou de fuxida cando aparecen potenciais perigos. Ademais, non é necesario “querer ulir” para facelo: ao respirar continuamente analizamos olores sen darnos conta.
Por suposto, non todos os aspectos do olfacto son “molestos”. Ulir tamén é fundamental para outras actividades cotiás moito máis agradables, e non me refiro aos perfumes (aínda que tamén). Todos coñecemos perfectamente o olor da nosa casa, da nosa nai, dos nosos seres queridos: un olor persoal, único.
Ulimos sen saber que ulimos
Ademais, os que traballamos co sistema nervioso sabemos que só unha pequena parte da percepción olfactiva (a parte consciente) alcanza directamente a codia cerebral tras pasar por unha estrutura previa chamada tálamo. O resto –a maior parte de calquera estímulo olfactivo– chega a outras rexións encefálicas relacionadas coa memoria e as emocións (o hipocampo e a amígdala) dunha forma moi rápida e, ademais, inconsciente.
Dito doutro xeito, ulimos sen saber que ulimos. Por iso é polo que as sensacións percibidas polo olfacto sexan tan intensas e vívidas, ou que disparen auténticos flashes de recordos. Así, ese ulido persoal, único e inconfundible da nosa parella traeranos infinidade de recordos e emocións… E xa non lles digo nada se é dunha antiga parella coa que pelexamos!
Pensen nos infinitos exemplos da nosa vida cotiá e as nosas experiencias: o ulido dun vestido da nosa nai (cheira a mamá, cheira ás súas apertas), o olor do campo nun día caloroso (ule a verán), o cheiro dunha cazadora de coiro mesturado con tabaco (parécese ao de papá cando fumaba e viña da rúa), ou o cheiro do peixe fritido a última hora da tarde (cheira a infancia…, cheira a esa frase de “David, ven cear”). Non é de estrañar que ás persoas viúvas lles sexa tan difícil desfacerse da roupa das súas parellas.
O “drama” da anosmia
E todo isto pérdeno as persoas sen olfacto, anósmicas? Pois si. E xa non parece tan fácil vivir sen olfacto, verdade? Algo que lle ocorre a unha de cada vinte persoas aproximadamente. En todo caso, as persoas anósmicas queren e lembran igual que o pode facer unha persoa cega que non ve aos seus seres queridos. E deben ter precaucións adicionais coa comida en mal estado, como as persoas xordas que non oen un sinal de alarma. Todo é relativo.
Está claro, a perda de olfacto pode provocar trastornos como depresión, ansiedade, sentimentos de illamento e dificultades para as relacións persoais. Non esquezamos que non só estamos a perder un sentido, senón tamén un mecanismo de defensa, ou a capacidade de avaliar “a que ulimos” (algo socialmente importante).
Por outra banda, tampouco é o mesmo perder o olfacto que nacer sen olfacto. A segunda opción é máis, digamos, levadía, como no caso dos cegos ou os xordos de nacemento.
Neste sentido, recoméndolles o libro Nunca saberás a que ule Bagdad (Marta Tafalla, 2010), que narra de forma autobiográfica a experiencia dunha nena anósmica de nacemento. Nalgún momento, a protagonista pídelle á súa irmá que lle describa con palabras como é cada cheiro. Non imaxinan o difícil que é isto! Como se pode describir un sentido sen usar palabras ou asociacións a ese mesmo sentido? E é que no mundo da sensorialidade non se cumpre a cita de Alfred Tennyson: “É mellor amar e perder que nunca amar”.
* David Díaz López é profesor titular do departamento de Bioloxía Celular e Patoloxía da Universidade de Salamanca.
Cláusula de divulgación: o autor non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.
Gustaríame saber se, acudindo ao médico, hai algunha maneira de estudar a orixe da anosmia no caso de que unha persoa naza sen olfacto. Isto é o que me acontece, non recordo ter ulido nada na miña vida e supoño que, como se di no artigo, por iso estou afeito a elo.