A Real Academia Española inclúe as seguintes acepcións para os prefixos e sufijos bio-, -bio, bia:
- Vida ou organismo vivo. Como en bioloxía, microbio e aerobia.
- Biolóxico, que implica respecto ao medio ambiente. Como en biocombustible e bioagricultura.
Cando se aplica este prefixo a un produto ou actividade, condúcenos a ter unha visión apriorística beneficiosa para o ser humano ou para o planeta (bioproduto, biomasa, biolóxico, biomolécula, bioproceso…).
Agora ben, se cambiamos a perspectiva e ampliamos o enfoque da análise para incluír todo o ciclo de vida, non sempre o prefixo bio- aplicado a un produto ou proceso inclúe sistematicamente a acepción eco-, isto é, ecolóxico (“dito dun produto ou dunha actividade: que non é prexudicial para o medio ambiente”).
Unha simple caixa de madeira como exemplo
Unha caixa de madeira como envase para botellas de viño utilizando como asa a fibra de xute pode parecer, a priori, unha opción moi eco ao considerar produtos bio perfectamente renovables: madeira e xute.
O xute é unha das fibras naturais máis alcanzables e cuxo cultivo é un dos de menor impacto ambiental.
Agora, se analizamos as etapas do ciclo de vida dunhas caixas destas características fabricadas en España, comprobamos que a maior parte do seu impacto ambiental reside na propia asa (aínda que o seu peso só significa tres gramos do produto final) debido ao transporte desde o seu lugar de cultivo na India ata o lugar de fabricación. Se a pegada de carbono do produto é 0,69 kg CO₂(eq), o 39% corresponde á asa de xute.
Se se substituíse a asa por fibra sintética de material reciclado fabricada en España, a pegada de carbono reduciríase nun 26,9%. A explicación radica en que a distancia do punto de fabricación ao momento de uso redúcese de 7.500 km a 150 km.
Evidentemente, a variable márketing e a percepción do consumidor (os dous parámetros considerados no ecodeseño) implican que esta acción non se considere, pois sería pasar do “natural” ao “sintético”. Se se substitúe a asa de xute por asa de cánabo de produción nacional (mantendo o concepto bio no deseño), conséguese unha redución do 30,2% na pegada de carbono da caixa e, por tanto, o apelativo “biocaixa” sería sinónimo de “ecocaixa”.
Bioetanol vs. ecoetanol
O termo bioetanol fai referencia á obtención de etanol vía a fermentación de materia orgánica mediante a utilización de microorganismos. En función da materia prima renovable utilizada, engádese ademais se é de 1ª, 2ª ou 3ª xeración.
Así, a primeira xeración fai referencia ao emprego como materia prima de cultivos agrícolas (cana de azucre, remolacha ou melaza), cereais (trigo, cebada ou millo) ou aceites (palma ou xirasol). Nestes casos, o bioetanol será ecoetanol se se demostra que non existe unha transferencia de contaminación ambiental, isto é, se se reducen os cambios iniciais do uso do solo e a perda de diversidade nas hectáreas que se dedican a esta fin. Ademais, é necesario garantir que non existe unha competencia co destino das materias primas para a alimentación humana ou animal que supoñería problemas de índole social.
O uso de bioetanol derivado de materias primas lignocelulósicas (segunda xeración) como combustible (E10, E15 ou E85 en función da porcentaxe na mestura con gasolina) reduciría a dependencia dos combustibles fósiles e as emisións de gases de efecto invernadoiro (evitando calquera competencia con aspectos relacionados coa alimentación), pero aumentaría a acidificación, eutrofización e o smog fotoquímico, en comparación co uso de gasolina como combustible.
Para que este bioetanol sexa cualificado tamén como ecoetanol deberían garantirse fundamentalmente dous factores:
- A existencia de cantidades suficientes de materia prima adecuada, así como instalacións para converter a materia prima en etanol, a unha distancia razoable.
- Os produtores de materias primas terían que estar dispostos a producir cultivos enerxéticos ou retirar unha parte dos residuos dos seus campos de forma sostible.
A utilización de algas (terceira xeración) para o obtención de biocombustibles (biodiesel ou bioetanol) é un dos procesos innovadores onde se está traballando con máis afán para que sexa unha realidade económica e ambientalmente viable. Unha das súas vantaxes ambientais máis importantes radica na fixación de CO₂ vía fotosíntese, pero a operación dos biorreactores é clave para evitar transferencias de fase na contaminación e, por tanto, asegurar que o bioetanol sexa ecoetanol.
Produtos bioactivos naturais
Ao considerar compostos bioactivos naturais (anticanceríxenos, antivirais, antioxidantes etc.) o seu efecto positivo sobre a saúde humana pode cegar calquera outra consideración de tipo ambiental. Pero os procesos de extracción e purificación destes compostos supoñen moitas veces a utilización de disolventes que teñen un alto impacto ambiental, incluíndo a propia saúde humana e a saúde dos ecosistemas.
A esponxa mariña mediterránea Crambe crambe produce substancias naturais pertencentes a dúas familias de alcaloides de guanidina, a saber, as crambescinas e as crambescidinas, que xa están patentadas para o seu uso no tratamento de enfermidades víricas, tumorais e cardiovasculares.
Unha avaliación da produción desta esponxa en acuarios mediante a metodoloxía da análise de ciclo de vida determinou que as dúas etapas que contribúen notablemente a todas as categorías de impacto ambiental son a purificación das moléculas bioactivas e o mantemento do cultivo de esponxas no acuario.
A reutilización parcial do metanol (principal solvente na súa extracción) e a redución das necesidades de electricidade (por exemplo, mediante LED e cun réxime adecuado de iluminación) supón unha redución do impacto ambiental que oscila entre o 20% e o 70%.
O compromiso da UE
A Unión Europea está involucrada, a través de diversos proxectos, no estudo dos sistemas de certificación que aseguren ao consumidor a sustentabilidade e circularidade dos bioprodutos e bioprocesos. Por exemplo, mediante as iniciativas Sustainable bio-based systems through effective certification (STAR4BBS) e Biological Resources Certifications Schemes (BioReCer).
Unha visión holística na análise de produtos ou actividades require a consideración de todos os fluxos de materia e enerxía para considerar as posibles cargas ambientais e, por tanto, demostrar que os bioprodutos ou bioprocesos tamén son ecoprodutos ou ecoprocesos.
*Gumersindo Fejoo Costa é catedrático de Enxeñaría Química da Universidade de Santiago de Compostela.
Cláusula de divulgación: Gumersindo Feijoo Costa non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
