Malia as dificultades que entraña delimitar determinados períodos históricos, adoita considerarse que no século XV, polas múltiples circunstancias que concorren nel, iníciase o Renacemento en Europa. Con el arrinca un cambio de mentalidade que supón un interese crecente polo coñecemento do mundo.
Nese século tiveron lugar importantes expedicións marítimas esporeadas por intereses políticos e comerciais pero tamén movidas pola curiosidade cultural. As viaxes estaban liderados por España e Portugal, dous países estratexicamente situados nos que se alentaba a expansión relixiosa como consecuencia das loitas contra o islam. Ambos contaban tamén cunha gran experiencia marítima e exploradora que lles permitía afrontar esta aventura.
Durante moito tempo considerouse á Terra como un disco plano movéndose polo océano, pero aos poucos foise impoñendo a idea da esfericidade do planeta. Iniciouse entón a construción de mapas e cartas de navegación que, cada vez cunha maior precisión, expuñan a posibilidade de viaxar a China seguindo o roteiro do oeste. Estes factores, unidos ao perfeccionamento de importantes medios técnicos como o astrolabio, o sextante e, sobre todo, o compás, permitiron o avance da náutica. Asi, deuse comezo a este intenso período de exploracións.
As desexosas novas do Novo Mundo
A chegada de Colón a América enmárcase nese espírito aventureiro. Non é difícil imaxinar o asombro que para os exploradores españois supuxo atoparse cun mundo ata entón non imaxinado e cheo de novidades como o que alí acharon. Así pois, moitos deles dirixiron os seus esforzos para coñecer e dar a coñecer todas as cousas estrañas acerca da natureza, a xeografía e os seres humanos que ían rexistrando.
Esta sabedoría adquiríase, en parte, grazas ao contacto cotián coas poboacións deses territorios, que compartiron moitos dos seus saberes. A invención da imprenta en 1440 posibilitou a difusión de todos estes coñecementos e as chamadas “noticias do Novo Mundo” propagáronse por Europa sendo recibidas, ademais, cun gran interese. Entre estes homes curiosos e abertos de mente poden atoparse algúns relixiosos, que, no seu afán de buscar mellores métodos para expandir a relixión cristiá, iniciaron un proceso de comprensión do mundo americano. Souberon darse conta de que naquelas terras e naquelas culturas estrañas había moitas cousas valiosas que merecía a pena coñecer e conservar.
Acosta e a súa obra monumental
Un deles foi o xesuíta José de Acosta, nacido en 1540 en Medina del Campo (Valladolid), que chegou a Perú en 1572 para exercer como lector no colexio que a súa orde tiña en Lima.
Ao ano seguinte da súa chegada recibiu o encargo de viaxar ao interior da rexión (posteriormente percorrería tamén México) para observar as necesidades dos españois. Aproveitou para interesarse polos indíxenas, aprendendo a súa lingua e recompilando multitude de datos acerca da súa cultura e do seu territorio. Serviuse, ademais, dos coñecementos de exploradores anteriores, como os que lle achegou Polo de Ondegardo, tal como o propio Acosta recoñece na súa obra fundamental, a Historia natural e moral das Indias (1590).
Esta obra monumental está composta por sete libros. Estes, á súa vez, poden dividirse en dous partes: unha primeira metade dedicada á historia natural, que segue o modelo das obras antigas que Acosta coñece, aínda que incorpora os elementos propios do Novo Mundo, e unha segunda centrada no que o propio Acosta denominou historia moral.
Os dous libros iniciais tratan de asuntos cosmográficos, xeográficos e xeoantropolóxicos, concluíndo que, en contra do que moitos pensaban, todas as rexións da Terra son habitables polos seres humanos. O terceiro libro describe os catro elementos e os seus fenómenos (os ventos, mares, ríos, lagos, volcáns etc.)/ etc.) explicando cada un a través do método experimental. O cuarto analiza a natureza nos seus diferentes subdivisións (minerais, vexetais e animais), tanto as especies autóctonas como as que foron levadas a América polos europeos ou as que existen en ambas as partes do mundo. Os libros quinto, sexto e sétimo describen os “costumes e feitos dos indios”. Ao contrario que outros cronistas e exploradores, dota aos seus protagonistas dunha capacidade racional e dunha plena humanidade que os fai similares aos europeos: fala de relixión, cultura, organización social, institucións e historia dos habitantes de México e Perú.
Acosta considera ambos os aspectos, a historia natural e a historia moral, como indivisibles dunha única realidade. Expón tamén a interacción entre as distintas ramas do coñecemento natural e social (bioloxía, xeografía, química, socioloxía, historia) que configuran a ecoloxía dos ecosistemas do planeta.
Precursor dunha disciplina
Así pois, a gran diferenza entre esta obra e outras moitas que se escribían na época sobre América radica na súa convicción da unidade do mundo, do que o Novo Mundo é parte. Para iso analiza a diversidade bioxeográfica e cultural, que inaugura a coñecida actualmente como ciencia dos sistemas da terra.
Esta disciplina considera como un sistema interrelacionado o conxunto de todas as partes que a compoñen e os saberes sobre elas (xeográficos, botánicos, zoolóxicos, meteorolóxicos, sociais etc.)/ etc.). Todos estes aspectos conforman os ecosistemas do planeta.
Deste xeito, Acosta anticípase e serve de base a Alexander von Humboldt, a quen se considera como un dos fundadores da ecoloxía e a ciencia moderna. Sábese que Humboldt lera a Acosta, porque o menciona na súa obra Cosmos. Un exemplo moi claro desa influencia pode verse na corrente oceánica costeira do Pacífico coñecida como corrente de Humboldt, xa descuberta polo xesuíta, que ten unha gran influencia no clima e na propia economía da rexión.
Igualmente, e aínda que nunca chegou a recoñecelo expresamente, é moi probable que as investigacións e observacións de Acosta servisen a Darwin para formular a teoría da evolución na orixe das especies.
Con todo, non pode dicirse que este modelo sexa orixinal de Acosta. Poden rastrexarse antecedentes xa en obras de autores antigos como Aristóteles ou Plinio e de contemporáneos seus, como Fernández de Oviedo, Cieza de León ou Francisco Hernández. Isto lévanos a concluír que os avances e descubrimentos científicos non xorden de forma illada, senón que o coñecemento desenvólvese como unha rede na que os estudos dos diferentes autores entrelázanse e implican mutuamente.
Este artigo xorde da colaboración coa Fundación Ignacio Larramendi, institución centrada en desenvolver proxectos relacionados co pensamento, a ciencia e a cultura en Iberoamérica co obxectivo de poñelos ao dispor de todo o público.
*Sobre a autora: Beatriz Fernández Herrero é Profesora Titular da Universidade de Santiago de Compostela na Área de Filosofía Moral.
*Cláusula de divulgación: A persoa asinante non é asalariada, nin consultora, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado anteriormente.
