Está preparada a sanidade española para un endurecemento da pandemia?

* Un artigo de

Non é o mesmo “endurecemento da pandemia” polo aumento dos contaxios que polo de casos graves. Un maior ritmo de contaxios require máis recursos de atención primaria e saúde pública, máis esforzo de seguimento de contactos e moitos test. O maior peso de casos graves require máis recursos hospitalarios, camas de hospital e de críticos, ventiladores e intensivistas.

Publicidade

A pregunta podería reformularse así: Ata que grao de endurecemento da pandemia poderiamos afrontar sen que o sistema sanitario colapse? O que nos leva a examinar a plasticidade da nosa sanidade, a súa capacidade de crecer e reorganizarse a curto prazo. Lévanos tamén a analizar os colos de botella na dispoñibilidade de insumos (medicamentos, EPIs), recursos estruturais (camas, camas de UCI, ventiladores), recursos humanos (profesionais sanitarios) e organizativos.

Entón, está preparado o sistema sanitario español para un endurecemento da pandemia? As respostas breves a esa pregunta son: 1) máis que en febreiro; 2) desigualmente segundo comunidades autónomas; 3) segundo cal sexa o comportamento da poboación.

Publicidade

Mellor ca en febreiro

En febreiro, o sistema sanitario español non estaba preparado para unha pandemia desta gravidade. Non sufriramos a ameaza do SARS en 2003 e, a diferenza dos países que se enfrontaron a ela, non tiñamos plans de continxencia nin estabamos abastecidos de equipos de protección individual. Ademais, as súas poboacións levaban máis dunha década usando máscaras de forma case rutineira.

En España, a experiencia fora máis ben a contraria. O conto de “aí vén o lobo” da gripe A quedara en nada, e as toneladas do antiviral Tamiflú e doutros medicamentos caducados tiveran que ser destruídas uns meses antes. Ademais, as noticias que chegaban en xaneiro e a primeiros de febreiro de China suxerían que a nova enfermidade viral era apenas unha gripe.

Outros países europeos máis previsores, como Alemaña, mesmo sen sufrir as epidemias anteriores, tiñan reservas estratéxicas de EPIs e acceso a outros recursos que se tornarían  moi escasos xa nas primeiras semanas de marzo, como os kits comerciais para o diagnóstico por PCR ou os hisopos.

Aínda por riba, en España a estrutura de saúde pública era moi feble. Apenas 799 millóns de euros (ver PDF) de gasto sanitario público (un 1,1% do total) destinábanse a saúde pública en 2018, e a Lei Xeral de Saúde Pública non se desenvolveu regulamentariamente. O conxunto da arquitectura institucional do país, con 17 servizos autonómicos de saúde para xestionar o sistema e un Consello Interterritorial utilizado como arma política partidista, era claramente disfuncional. Ademais, a atención primaria sufría a súa propia crise crónica.

Evidentemente, hoxe estamos máis preparados. A comisión de reconstrución social e económica do Congreso dos Deputados aprobou o seu ditame a primeiros de xullo de 2020. Inclúe unha disposición sobre plans de continxencia para preparación de catástrofes, deste e outro tipo, e as reservas estratéxicas de insumos. Ademais, os fondos de rescate inxectan recursos financeiros para facer fronte ás necesidades sobrevidas de reforzamento da rede sanitaria, as estruturas de saúde pública, os rastrexadores, os IFEMAS e as arcas de Noé.

Doutra banda, durante os meses peores da primeira onda os centros sanitarios reorganizáronse e adoptaron novas tecnoloxías como a telemedicina –avanzouse máis en dous meses neste sentido ca nas décadas anteriores–. Tamén se redefiniron novas formas de traballar con colaboración entre especialidades e entre profesións. As sociedades científicas de coidados intensivos acordaron protocolos claros de actuación xa nas primeiras semanas da crise da Covid-19 que publicaron conxuntamente en revistas científicas.

Recursos humanos

Os recursos humanos do sistema sanitario constitúen o seu principal activo. Durante a primeira onda, uns profesionais sanitarios víronse desbordados mentres que outros quedaron sen tarefas, porque a atención sanitaria fóra da Covid-19 reduciuse drasticamente. En parte por razóns de oferta –necesidade de manter camas dispoñibles por se a epidemia empeoraba– pero tamén de demanda –medo da poboación a contaxiarse–.

Durante as peores semanas da pandemia, salvo en Madrid e algunhas outras localidades, a ocupación hospitalaria foi máis baixa que nunca. Púxose de manifesto a necesidade de máis profesionais e máis versátiles. Convocáronse con urxencia prazas, pero non había no mercado nin médicos nin enfermeiros. Xa nos primeiros días do confinamento, publicouse a Orde SND/232/2020, do 15 de marzo, pola que se flexibilizaba a contratación de profesionais e os requisitos esixibles para isto.

Pola súa banda, a Comisión Europea afrontou eses dous problemas con senllas disposicións. A primeira o 7 de maio, permitindo certa folgura nas acreditacións esixibles para contratar profesionais sanitarios. E a segunda, organizando cursos para formar en atención a pacientes críticos con Covid-19, entre agosto e decembro de 2020, a uns 10.000 médicos e enfermeiros de polo menos 1.000 hospitais de todos os países europeos.

Desigualmente preparados por comunidades autónomas

A preparación non é a mesma nunhas e outras comunidades, como tampouco o foi a virulencia do ataque da pandemia. Aquelas con dispositivos mellores e máis coordinados de saúde pública e unha atención primaria forte estaban –e están– mellor preparadas. Ademais, a pregunta non é se o sistema sanitario está suficientemente preparado. Tamén hai que pensar en se está coordinado co resto das pezas dese gran quebracabezas, e en particular coa atención sociosanitaria. Porque a preparación do sistema tamén require que a Medicina Familiar e Comunitaria recupere a C (de Comunitaria), atendendo aos maiores en residencias.

Non hai que esquecer que a primeira onda en España foi tan letal polo enorme número de falecementos en residencias (ver PDF). A coordinación do dispositivo sociosanitario con Sanidade, sobre todo con atención primaria, é esencial. Estamos mellor preparados agora: fanse cribados sistemáticos de residentes e traballadores, cúmprense protocolos e estase avaliando o porqué do fracaso de primavera. Digna de mención é a recente avaliación da atención residencial en Navarra.

A figura amosa as dotacións de médicos de familia por comunidade autónoma en 2018 (último ano con información no Sistema de Información de Atención Primaria do Ministerio de Sanidade), e o cambio desde 2010. No eixo horizontal representamos o número de Tarxetas Sanitarias Individuais (TSI), é dicir, o número de pacientes por médico de familia en 2018, e no vertical, a porcentaxe de redución deste cociente desde 2010.

As autonomías situadas á esquerda da figura están mellor preparadas, e as situadas na parte superior melloraron as súas dotacións nos últimos anos. Mentres que País Vasco, Extremadura, Castilla y León, Galicia e Navarra teñen boas dotacións e melloraron os seus recursos, Baleares, Ceuta e Melilla e Madrid destacan polas súas baixas dotacións e pola súa deterioración desde 2010.

Segundo o Sistema de Información de Atención Primaria, en Madrid hai 252 médicos de familia con máis de 2.000 tarxetas sanitarias asignadas, e a metade (1.824) teñen entre 1.500 e 2.000 tarxetas sanitarias. Nun empeoramento da epidemia, como o de Madrid, Aragón ou Navarra, a atención primaria ten que asumir unha enorme carga asistencial de detección e seguimento clínico de casos, que será moi dificultosa ou imposible nas comunidades con escasa dotación de profesionais, e nas que a atención primaria foise deteriorando.

Comportamento da poboación

A incidencia (novos casos de Covid-19) determina só ata certo punto o uso dos recursos hospitalarios e o seu eventual colapso. Entre ambos media o comportamento da poboación, que non é homoxéneo. A gran diferenza entre a primeira onda e esta segunda que estamos a sufrir é que durante a primeira a porcentaxe de pacientes que necesitaron hospitalización e a letalidade foron moi superiores porque non se protexía eficazmente do risco aos mais vulnerables.

Ademais das medidas discriminatorias oficiais, como a prohibición de saír á rúa aos residentes en centros sociosanitarios (Orde SND/380/2020, do 30 de abril), en España moitos maiores aprenderon a autoprotexerse mediante illamentos preventivos, diríase que case son arrestos domiciliarios voluntarios. Se o perfil etario dos contaxiados na segunda onda fose como na primeira, os hospitais dalgunhas comunidades xa colapsarían en agosto.

A plasticidade do sistema sanitario

A primeira onda mostrounos unha plasticidade descoñecida do sistema sanitario, que foi capaz de crecer rapidamente en recursos estruturais. O hospital de campaña de IFEMA estivo aberto 40 días e atendeu a case 4.000 pacientes. As camas de críticos no país pasaron de 4.446 antes do inicio da epidemia a 7.930 en apenas dous meses.

Esta aparente plasticidade encerra distintas definicións de cama de coidados críticos. Desde a máis estrita, que só inclúe as camas situadas nas UCI e dependentes do seu persoal, ata as mais laxas, que contan tamén as camas de vixilancia poscirúrxica, coronarias e de unidades de ictus.

Habilitáronse camas de críticos para pacientes Covid-19 fóra das UCIs e instaláronse ventiladores, algúns de deseño e produción nacional, en urxencias e en plantas hospitalarias. O sistema sanitario español contaba en 2018 (último ano con datos no Sistema de Información de Atención Especializada) con 2.765 médicos intensivistas vinculados contractualmente a hospitais, 668 colaboradores e 733 MIR en formación.

Ademais, había mais de 10.000 médicos con contrato ou colaboradores en urxencias. Pero a flexibilidade permitiu que unha parte dos demais especialistas aprendan e axuden a tratar pacientes Covid-19.

O 10 de outubro de 2020, segundo o informe do Ministerio de Sanidade, hai 1.585 pacientes ingresados en UCI, tres comunidades están por riba do 30% de ocupación (Madrid, Aragón e Castilla y León) e hai un 18% de ocupación media de camas UCI no país. Aínda queda algunha marxe para o agravamento da pandemia sen que o sistema colapse, aínda que epidemiólogos de renome cuestionaron os datos de ocupación de camas UCI en Madrid.

Lamentablemente, os datos públicos sobre o uso de UCI en España non permiten facer avaliacións do risco de colapso como noutros países (véxase por exemplo o informe do 10 de outubro do grupo BIOCOMSC (ver PDF).

Ata onde pode crecer o sistema sanitario para afrontar un agravamento da epidemia? Posiblemente, nas zonas máis afectadas na primeira onda (Madrid, algunhas áreas de Cataluña) poderían aumentarse os recursos estruturais tanto ou mais que entón. Pero, sobre todo, o mellor coñecemento de manexo terapéutico da enfermidade e a formación dos profesionais faría que eses recursos utilizásense máis eficientemente.

Aínda que, obviamente, as claves para evitar o colapso están en retardar o ritmo de contaxios e en protexer ás persoas de maior risco.


* Beatriz González López-Valcárcel é catedrática de Métodos Cuantitativos en Economía e Xestión na Universidad de Las Palmas de Gran Canaria.

Cláusula de divulgación: a autora non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declara carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.

DEIXAR UNHA RESPOSTA

Please enter your comment!
Please enter your name here

Este sitio emprega Akismet para reducir o spam. Aprende como se procesan os datos dos teus comentarios.

Relacionadas

Sempre os mesmos: por que os Nobel continúan ocultando a tantas científicas?

Este ano, o balance de galardoados nas disciplinas de Física, Química e Fisioloxía ou Medicina é de sete homes fronte a ningunha premiada

Tiburón a vista de dron: un achado inesperado nas illas Cíes

Investigadores da Universidade de Valencia captaron en agosto as imaxes dunha quenlla que nadaba nas augas costeiras do parque nacional

O sofisticado (e sorprendente) sistema inmune do mexillón

Algúns bivalvos teñen o maior e máis diverso número de sensores para detectar patóxenos de todo o reino animal

Que é o delirio? A aterradora síndrome parecida á demencia que aparece moito máis rápido

O estado de confusión agudo pode afectar a entre o 20% e o 30% dos pacientes anciáns hospitalizados