A etapa madrileña de Tomás Batuecas

1. Unhas notas contextuais

A decisión da Real Academia Galega de Ciencias de homenaxear no Día da Ciencia en Galicia a don Tomás  Batuecas Marugán, e a inmediata nova crítica, política, non xustificada en absoluto, contra a súa figura e recordo, que puiden comprobar, convidáronme a retomar con sumo interese a cuestión non resolta do recoñecemento nacional que merece este eminente químico español.

Como marco xeral da súa biografía convén lembrar a condición de ‘expulsado’ de Madrid, e, consecuentemente, ‘exiliado’ en Santiago de Compostela. Precisemos estas ideas:

Publicidade

Primeira, a expulsión científica de Madrid que lle impuxo o ‘poderoso’ Enrique Moles, desprazándoo a Santiago mediante a obtención da primeira cátedra sacada a oposición de Química Física en España, pero advertíndolle de que “nunca ocuparía a cátedra de Madrid”, que agregara o propio Moles á súa de Química Inorgánica.

Segunda: Batuecas saíu de Madrid ao exilio compostelán sabendo que era o seu desterro, pero coa esperanza de que cambiasen as circunstancias. Este exilio-desterro converteríao posteriormente en ‘dourado recinto’ cunha plena integración na universidade galega e na cidade de Santiago de Compostela.

Terceira:  Batuecas, por outra banda, tivo que vivir un interior exilio político, a modo de reclusión, ao atoparse desde o 18 de xullo de 1936 en zona nacional, sendo así que o seu espírito, polo menos nesas datas, estaba bastante máis próximo á realidade republicana.

Fai falta unha dobre recuperación da súa memoria: primeiro, na España toda; e segundo, para a Historia da Química española. Trátase, pois, dunha tarefa patriótica complementaria das precedentes que asumimos con gusto.

2. Consideracións biográficas iniciais

O seu pai, Rafael Batuecas, foi médico titulado en Madrid, pero posuidor dunha gran fortuna, en forma de leiras, e non exerceu a medicina. Por liña paterna Tomás era estremeño; a súa nai,  Eladia Marugán, de Segovia.

O 7 de marzo de 1893 nace en Aldeanueva del Camino,  decimocuarto fillo e último do matrimonio. A nai non puido alimentalo por si mesma e recorreron, polo seu poder económico, a un ama de cría que lle contaxiou un  herpes que o deixou cego dun ollo. No outro ollo tiña un elevado grao de miopía. En resumo, desde neno era case cego. Esta grave circunstancia non impediría que exercese de excepcional científico experimental.

De neno quedou cego dun ollo debido a un herpes, e no outro padecía un alto grao de miopía

O pai xogaba ás cartas, gastou toda a súa fortuna e, como consecuencia das leis da época, tamén as da muller. Así, a Tomás, o pequeno dos 14 irmáns, tocoulle a peor sorte e tivo que labrarse a vida. Dous notas caracterizarían a súa conduta ao longo dela: unha, a austeridade; outra, a severidade.

Cursa os estudos de Bacharelato (1904-09) nos Institutos Nacionais de Segundo Ensino de Plasencia e Cáceres, obtendo o Título de Bacharel en 1909, aos 16 anos, con Premio Extraordinario na Sección de Ciencias. Estuda Ciencias Químicas na Universidade de Salamanca (1909-13), como bolseiro, obtendo a licenciatura en 1913, con brillantísimo expediente composto de sobresalientes e matrículas de honra que coroaría con Premio extraordinario.

3. Os inicios da súa tarefa investigadora: Madrid e Xenebra

O doutoramento debía realizarse na Universidad Central, Madrid, única universidade da época facultada para conceder este grao. Os estudos realízaos no curso 1913-14. Consegue unha bolsa para integrarse no Laboratorio de Investigacións Físicas (LIF) da Junta para Ampliación de Estudos e Investigacións Científicas ( JAE), definida esta como “organismo de carácter permanente alleo ao cambio das correntes políticas”. Realiza estudos de Química Física no marco iniciado por Enrique Moles no LIF.

Batuecas obtería unha pensión da  JAE para ampliar estudos na Universidade de Xenebra baixo a dirección do Profesor Philippe A.  Guye, un dos poucos especialistas europeos dedicados nesta época á determinación de pesos atómicos, durante 1916 E 1917. En Xenebra coincide (e colabora) con Moles. Inicia a súa especialización sobre densidades e  compresibilidades gasosas.

Se os gases reais obedecesen estritamente ás leis dos gases ideais, as masas moleculares poderíanse determinar multiplicando a densidade normal do gas polo volume normal molar. Agora ben, como aquelas son só leis límites, unicamente válidas a presións moi baixas, resultará que para unha extrema rarefacción os volumes molares de todos os gases son iguais. É, pois, lóxico supoñer que a escala física de masas moleculares, baseada na densidade dos gases, aproximarase tanto máis á escala química canto máis baixa sexa a presión, e chegarán a coincidir cando, en lugar das densidades normais, se faga uso das densidades límites, é dicir, as densidades a 0ºC e presións infinitamente pequenas.

O seu “programa de investigación para toda a vida”, na súa condición de discípulo de Guye e de Moles, será, a partir deste momento, a determinación de pesos atómicos e moleculares.

Polo que se refire á súa vida privada, lembrábanos a súa filla Pilar que acudiu a un doutor xenebrino para o seu problema da vista no ollo miope. Comunicáronlle que podía operarse, pero con risco de perda total da vista, polo que decidiu non facelo.

4. Madrid (1918-1920): Doutoramento e Laboratorio de Investigacións Físicas

Os traballos realizados en Xenebra permitíronlle presentar a súa tese doutoral na Universidad Central en 1918, obtendo o Grao de Doutor en Ciencias Químicas con Premio Extraordinario.

Acada unha praza de Axudante de Química Física no LIF no período 1918-20, onde traballa con Moles. Foi  pensionado pola Universidade de Salamanca (segundo o propio  Batuecas, cuestión  resaltable xa que se trata dun antigo alumno que de feito rompeu as relacións coa Universidade desde facía polo menos 4 anos) para realizar estudos de Química Física, sobre gases, en Madrid e Xenebra, 1919-20.

5. Xenebra (1920-22): segunda estancia con Guye

Foi chamado de novo en 1919 polo Profesor  Philippe A. Guye para o cargo de Premier  Assistant de  Chimie Physique na Universidade de Xenebra (*École de Chimie), que desempeñou no período1920-22. En 1921concédeselle a Venia legendi polo Senado Universitario e o Departamento de Instrución Pública de Xenebra, habilitándoo para explicar cursos de  Privat-Docent na devandita Universidade. O 27 de marzo de 1922 falece Guye, e  Batuecas regresaría a España cunha gran tarefa de investigación realizada.

6. Dificultades profesionais en Madrid e primeiros éxitos científicos (1922-32)

En Madrid non atopa fácil acomodo, nin na Facultade de Ciencias nin no LIF, aínda que de feito atópase en ambas as institucións cos seus profesores e mestres. Os anos 1924 e 1925 foron os de máxima produción científica de Batuecas, froito das súas estancias en Xenebra, xa falecido  Guye e Moles dedicado ás súas múltiples cuestións. Sorprenden tantas publicacións en primeira liña europea dun “bolseiro” sen sitio nin na Universidade nin no LIF.

Nos anos 1924 a 1929 obtén praza de Profesor Auxiliar de Análise Química Especial, cátedra da que é titular Ángel del Campo, de moi escasa dotación económica, e inicia xestións para presentarse a cátedra de universidade. Diante das dificultades económicas ha de tomar outra senda. Despois de tantos éxitos datados no ano 1925, chégalle o deserto dos 26, 27 e 28. Así, aceptaría a dirección do Laboratorio de Combustibles Vexetais do Instituto Forestal de Investigacións e Experiencias, en Madrid, de 1928-31, xusto antes de marchar a Galicia.

Francisco González de Posada é Catedrático de Fundamentos Físicos da Universidad Politécnica de Madrid, e prepara unha tese de doutoramento sobre a figura de Batuecas.