José Varela Ulloa naceu en 1739 nunha parroquia do interior de Lugo, en Vilareda, no municipio de Palas de Rei. Pero brillou como un home de mar que cartografou en América a illa de Trindade e a Colonia do Sacramento, que trazou as coordenadas da illa de Fernando Po, no golfo de Guinea, e que axudou a medir a altura do pico do Teide, nas illas Canarias. Foi tamén un gran navegante e un excelente astrónomo.
Varela Ulloa ingresou na Escola de Gardas Mariñas de Cádiz e a súa primeira misión cartográfica foi determinar en 1774, a bordo da fragata Rosalía, a latitude e lonxitude da illa de Trindade, no mar das Antillas. Ao ano seguinte, xa como capitán de fragata, cartografou diversos puntos da costa africana e axudou a medir o pico do Teide. Tratábase da primeira medición exacta do volcán, que se acadaba así en 1776 grazas ás precisas triangulacións e cálculos matemáticos nos que Varela colaborou con Jean-Charles de Borda, matemático francés que dirixiu os traballos e concluíu que medía 3.713 metros.
O Tratado de San Ildefonso de 1777, determinou que España conservaría a Colonia do Sacramento, que durante décadas estivera caendo a ambos os dous lados da fronteira americana coas posesións de Portugal. Así que Varela Ulloa foi comisionado para dirixirse ao actual Uruguai para cartografar esta posesión de ultramar, ademais de determinar os lindes co territorio lusitano. Ademais, o navegante e xeógrafo desprazouse ás illas de Fernando Poo e de Annobón para tomar posesión delas para a Coroa de Carlos III, ademais de fixar as súas coordenadas e cartografalas.
Como resultado dos traballos que se emprenderon en 1783 para elaborar o Atlas Marítimo de España, Varela trazou dúas cartas comprensivas das illas Canarias e África occidental e redactou o Camiño complementario ao traballo hidrográfico. De 1784 a 1786 traballou na Comisión de límites desde Maldonado a Río Grande de San Pedro, con base en Bos Aires e continuaba figurando na Academia de Gardamarinas como mestre de Matemáticas.
O mariño lucense foi tamén un notable astrónomo, que impulsou o observatorio da Armada en Cádiz, onde en 1773 realizou observacións do mediodía por alturas correspondentes de Sol, tránsitos de Sol, Lúa e planetas polo mural e observacións para determinar as posicións das estrelas, eclipses de satélites de Xúpiter e ocultacións de estrelas pola Lúa.
Nesta época, José Varela Ulloa segue as teorías do astrónomo francés Joseph Lalande, que previra unha ocultación do anel de Saturno para o 2 de outubro de 1773. Grazas ás súas observacións, publicou en La Gaceta en 1774 un artigo científico no que determina que este planeta era “un esferoide aplanado moi semellante a Xúpiter e á Terra”. Ademais, achegou datos relativos ás súas dimensións, diámetro do anel e distancia á Terra.
A brillantez dos seus traballos no Observatorio da Armada levou a que se convertese en escola práctica de astronomía para mariños científicos, o que resultou en sucesivas xeracións de navegantes que fixeron importantes achegas astronómicas.
O historiador Alfonso Rivero destaca os traballos de Varela Ulloa como cartógrafo: “O camiño das illas Canarias, incluíu unha descrición xeográfica das illas de modo moi xeral, sinalando aspectos administrativos, sociais, económicos e demográficos coa finalidade de que o lector puidese adquirir unha información cabal da contorna. Os cadros numéricos que ilustran as descricións das illas de Gran Canaria, Tenerife e A Palma ofrecen un inventario estatístico que hoxe pode parecernos elemental, pero retrotraído dous séculos representa un magnífico anticipo dos traballos de sínteses que moito máis tarde ofrecerá o estudo moderno da xeografía”. O galego colaborou el na elaboración do Atlas Marítimo de España e os seus correspondentes de África (1733-1778).
“Atopábase dotado dunha xeral perspicacia, dunha erudición nada vulgar e da intelixencia de varios idiomas e a estas apreciables circunstancias daban un especial realce o seu candor, as súas sinxeleza e natural modestia, que lle poñían ao nivel dos demais homes, así como a súa ciencia igualábao cos mellores sabios de Europa”, explica Rivero nunha monografía sobre o xeógrafo galego.
José Varela Ulloa faleceu na Habana, onde estaba destinado, de morte natural o 23 de xuño de 1794.
