Entrou a sífilis en Europa por Baiona en 1493?

O 1 de marzo de 1493, a carabela Pinta arribou a Baiona cunha noticia que cambiou o rumbo da historia: había terra firme navegando sen descanso cara ao Oeste. Aqueles mariñeiros non sabían que descubriran América, como tampouco os primeiros humanos que pisaron o continente, fai 14.000 anos. Nin moito menos os viquingos de Leif Eriksson, que se estableceron en Terranova en 985 d.C. Pero a ‘Arribada’ do barco de Martín Alonso Pinzón supuxo unha conmoción histórica.

Dende América, a primeira expedición de Colón introduciu en Europa unha auténtica revolución das especies. Con eles chegou o millo (Zea mays), que rematou desprazando ao vello millo galego. A pataca non chegaría ata as expedicións de Pizarro, pero si a batata (Ipomea batatas) ou a mandioca, aínda que ningunha delas se adaptou aquí. En cambio, unha nova faba (Phaseolus vulgaris) desprazou á menos nutritiva Vicia faba, coñecida en Galicia como faballón. Grazas a Colón comemos pementos de Padrón e apareceron novas tinguiduras como o urucú (Bixa Orellana) ou a genipa (Genipa americana). E, por suposto, tamén coa Pinta chegou a Europa o tabaco.

Publicidade

Con todo, a bordo daquela carabela podería vir outro pasaxeiro máis inesperado. Trátase da bacteria espiroqueta Treponema pallidum’. Porque, a partir de 1493, se desatou en toda Europa unha brutal epidemia de sífilis, que durante séculos foi atribuída á chegada da enfermidade desde América coa primeira expedición de Colón.

A polémica médica desatada xa dura máis de cinco centurias. Porque a hipótese americana parecía indiscutible, pero posteriormente foron descubertos en Asia e Europa esqueletos con síntomas de sífilis, por exemplo en Rusia fai catro mil anos ou na Pompeia de antes da gran erupción do Vesubio. Pero hai investigadores que a consideran outra enfermidade diferente. Mentres que existe tamén unha ‘hipótese unitaria’ que tenta combinar ambas as teorías: a sífilis xa existía, podería ser menos virulenta, e en 1493 entrou desde América un brote moi agresivo que derivou no desastre.

O feito incontestable é que a primeira epidemia europea de sífilis se desatou en 1493, xusto despois do regreso da primeira expedición de Colón. E tamén que a enfermidade sorprendeu aos primeiros viaxeiros a América. O explorador Gonzalo Fernández de Oviedo deixou crónicas moi gráficas: “A primeira vez que aquesta enfermidade en España se viu foi despois que o almirante don Cristóbal Colón descubriu as Indias e (…) algúns cristiáns dos que con el viñeron que se acharon naquel descubrimento e deles pegouse a outras persoas”. E sinala no seu “Sumario da Natural Historia das Indias” (1526) que as bubas (así chamaban á sífilis) “péganse do axuntamento de home a muller (…) e os cristiáns que se dan á conversación e axuntamento das indias, poucos hai que escapen deste perigo”.

Outro cronista, Francisco López de Gómara, sinala: “Que as bubas viñeron das Indias. Os de aquesta illa Española son todos bubosos, e como os españois durmían coas indias, fincháronse logo de bubas, enfermidade pegaxosísima e que atormenta con recias dores”.

A partir de aquí, apareceron esqueletos de nativos americanos con mostras de sífilis antes da chegada de Colón. E o avance da epidemia en Europa nos séculos sucesivos é o principal argumento desta hipótese.

O primeiro tratamento era con mercurio: “Unha noite con Venus, unha vida con Mercurio” era o dito

Pero, ao lado contrario da opinión científica, hai outra lexión de expertos que sosteñen que a sífilis xa estaba no continente europeo previamente. Ademais, hai outras treponematoses (enfermidades causadas polo xénero bacteriano Treponema) con maior ou menor gravidade, distribuídas polo mundo. Algunhas investigacións sitúan en África e o comercio de escravos a extensión da epidemia, xa antes de 1493, durante as Descobertas portuguesas.

E o debate segue aberto, cunha sucesión de artigos científicos que regularmente aparecen nas revistas de maior prestixio tentando soster unha ou outra teorías sobre a orixe da sífilis. Así que non o sabemos con certeza. Só é evidente que en 1493, xusto despois da primeira viaxe de Colón, se desatou en Europa a súa maior epidemia, que non remitiría claramente ata que en 1901 o bacteriólogo alemán Paul Ehrlich sintetizou o Salvarsán, un primeiro tratamento efectivo, despois de que durante décadas se tratase con gases de mercurio, altamente tóxico. Unha frase antiga chanceaba co modo de contaxio e co seu tratamento: “Unha noite con Venus, unha vida con Mercurio”.

Máis tarde, en 1913, o xaponés Hideyo Noguchi identificou a bacteria Treponema pallidum. E o verdadeiro tratamento chegou coa penicilina, sempre que se atallase a enfermidade a tempo.

Así que non sabemos se aquela minúscula espiroqueta chegou a Baiona o 1 de marzo de 1493. O debate científico continuará para saber se a carabela Pinta tamén trouxo de Arribada a sífilis a Europa.