O que hoxe son montes colonizados por eucaliptos, un día foron extensos campos de cultivo de lúpulo (Humulus lupulus). Así o corroboran as imaxes aéreas de mediados do século XX, que retrataron un Betanzos de importancia nacional para a industria cervexeira. “Foi un furor. Pese a que era un concello bastante urbanizado, era onde máis se cultivaba o lúpulo en toda España”, di o investigador Pedro Varela-Vázquez, da área de Historia Económica da Universidade de Santiago. Xunto aos seus compañeiros María del Carmen Espido Bello e Carlos de Francisco, acaba de publicar un artigo na revista Historia Agraria onde analiza o auxe e declive dun cultivo que prometía sacar o rural galego —ou, polo menos, a comarca de Betanzos— da pobreza e, así, superar a economía de subsistencia. “Foi unha verdadeira revolución na Galicia dos 50”, asegura Varela-Vázquez.
O interese por esta planta xurdiu a comezos do século XX na Granxa Agrícola Experimental da Coruña, en Monelos. Alí fixéronse os primeiros experimentos con cánabo, tabaco e lúpulo co obxectivo de buscar unha alternativa aos cultivos tradicionais e impulsar a industrialización do sector. “En Galicia había unha forte dependencia dos cereais e tamén do gando vacún. A finais do século XIX fora relevante nas exportacións pero xa no século XX entra en decadencia e comezan a caer as explotacións”, explica o investigador da USC. Por iso, o obxectivo de técnicos e enxeñeiros agrónomos da granxa de Monelos non era outro que diversificar a agricultura galega. Os seus estudos indicaban que a comarca de Betanzos era apropiada para o cultivo de lúpulo pola súa climatoloxía, e os primeiros experimentos fixéronse nas décadas dos anos 20 e 30. “Foi un cultivo residual porque no período de entreguerras resultaba máis barato importar lúpulo. Co estalido da Guerra Civil e a posguerra, xa comeza a haber esa necesidade de substituír importacións por produto nacional”, matiza Varela-Vázquez.
O arranque industrial cun cultivo prometedor
A finais dos anos 30 e a comezos dos 40, empeza a haber un cultivo sistemático e industrial do lúpulo no concello de Betanzos, que acaparaba o 47,6% da produción de Galicia. Ata ese momento, só era coñecida como unha planta que medraba nos cauces fluviais. É dicir, silvestre. Pero o seu crecente interese industrial fixo que Galicia puxese o ollo no sector cervexeiro. “A propaganda franquista vendeuno como un cultivo revolucionario que ía sacar o rural da pobreza”, apunta o autor do artigo. Segundo a súa perspectiva, durante a década dos 50 e principios dos 60, Varela-Vázquez corrobora que o cultivo do lúpulo si foi unha auténtica revolución na comarca de Betanzos.
As circunstancias xogaban no seu favor. As explotacións agrícolas eran pequenas e individuais e, ademais, había moita man de obra. Sobre todo feminina, que se dedicaba máis ás tarefas de recolección e de pelado dos conos do lúpulo. Os homes, pola contra, encargábanse das tarefas “máis industriais”. Para iso, en 1951 comeza a andar o secadeiro de lúpulo de Betanzos, onde se realizaban as tarefas de secado, azufrado e prensado e que, polo tanto, desenvolvían maioritariamente os homes. Tal foi a importancia da industria, que o edificio chegou a ser reformado ata en dúas ocasións: en 1953 e 1957. Detrás del agochábase a Sociedade Anónima Española de Fomento do Lúpulo, que nacera no seo do Ministerio de Agricultura en 1945.
Betanzos foi, sen dúbida, o centro neurálxico do cultivo do lúpulo en España. Abrazou as primeiras investigacións e ensaios, que se fixeron con sementes do condado de Kent, en Inglaterra. A comarca galega era a máis apropiada para o seu cultivo, dado que o lúpulo xa nacía de forma silvestre na ribeira do río Mandeo e, polo tanto, o factor climático foi decisivo. Malia que se intentou extrapolalo á zona do Ribeiro e de Padrón, así como ao sur de Ourense, a idea non se levou a cabo. Naquel momento, o cultivo xa estaba en declive e quedaba lonxe a época dourada que vivira Betanzos e a súa contorna nos anos 50. Porén, a agricultura galega non se soubo adaptar aos cambios e, progresivamente, un cóctel de factores provocou un acusado declive que rematou coa promesa do lúpulo no campo galego.
Unha caída progresiva e sen pausa
“Cando comezou a liberalizarse a economía, sobre todo a partir de 1959, o auxe do cultivo do lúpulo comezou a diminuír”, explica Varela-Vázquez. Ata aquel momento, e baixo a ditadura franquista, á industria cervexeira do país non lle quedaba outra que comprar lúpulo nacional. Segundo o investigador da USC, era “un mercado cautivo”. Porén, coa chegada dos anos 60 tamén se comezou a mecanizar o campo. As pequenas explotacións xa non era rendibles porque non tiñan capacidade para adaptarse tan rápido. A man de obra que antes sobraba agora escaseaba polos intensos movementos migratorios dos galegos, que os levaban sobre todo a Europa. “A industria cervexeira xa non estaba tan interesada en manter as mesmas condicións de compra. Esixía aos cultivadores que o secaran nas casas e que constituíran cooperativas”, di o autor do artigo. Pero todo isto supoñía un custo adicional, tendo en conta que o prezo quedara conxelado nos 50 e que había unha inflación bastante elevada. “Compensaba máis plantar fabas”, asegura.
“Cando comezou a liberalizarse a economía, o do cultivo do lúpulo comezou a diminuír”
PEDRO VARELA-VÁZQUEZ, investigador da USC e autor do artigo
A todos estes factores, hai que engadir a variedade que se cultivaba maioritariamente en Betanzos. Aínda que era tradicional, tamén era menos apreciada pola industria cervexeira. Entre as esixencias e as baixas rendibilidades, que se ían reducindo progresivamente, o cultivo do lúpulo en Galicia comeza a desaparecer. “Hai unha caída na demanda das variedades plantadas e vai decaendo o interese. Sobre todo en Galicia, xa que en León se souberon adaptar aos cambios varietais máis demandados”, asegura o investigador da USC. Porén, en Betanzos e nos concellos do arredor, o cultivo do lúpulo “xa non ten solución” a partir de mediados da década dos 60. “A empresa propietaria do secadeiro chegou a obrigar os cultivadores a que, cando se acabara a vida da planta, lle compraran a eles as variedades que estimaban oportunas. Isto provocou que cando ao agricultor se lle acababa a vida útil do lúpulo, xa non renovaba”, explica Varela-Vázquez.
Un cultivo con futuro?
Dende hai un lustro, unha iniciativa local trata de recuperar o cultivo do lúpulo e, tamén, devolver á vida a súa historia. Baixo as siglas de Lutega (Lúpulo Tecnoloxía Galicia), un equipo trata de poñer en marcha unha maquinaria esquecida coa axuda de Estrella Galicia e o Centro de Investigacións Agrarias de Mabegondo. “Queren rescatar esa idea de dinamizar o sector agrícola. Están intentando plantar en superficies bastante amplas. Pode ter futuro mediante unha produción de maior valor engadido”, analiza o autor do estudo. Segundo explica, Lutega non só está centrada na produción de cervexa artesanal ou independente, senón que busca un proxecto a maior escala e con clientes de maior tamaño. Unha iniciativa que lembra á historia recente de Betanzos, nunha época na que os campos de lúpulo se estendían ata onde chega a vista.
Referencia: El sueño que no fue: El cultivo del lúpulo en Galicia, 1914-1981 (Publicado en Historia Agraria)
