Únete á nosa canle de Whatsapp
O cancro raramente transmítese dunhas persoas a outras, pero en bivalvos mariños volveuse contaxioso polo menos sete veces. O estudo das metástases contaxiosas cambiou a nosa comprensión do cancro.
O ano 2015 quedou caracterizado por un estraño acontecemento, por un fenómeno inexplicable e inexplicado que ninguén, sen dúbida, puido esquecer. O misterioso fenómeno suscitou unha particular emoción entre os investigadores do cancro. Científicos, oncólogos, acuicultores, capitáns de barco, médicos e biólogos de todos os países, mariñeiros de Europa e de América e, tras eles, os organismos gobernamentais con competencias marítimas manifestaron a maior preocupación polo feito. Desde había algún tempo, ameixas, berberechos e mexillóns padecían un cancro «contaxioso», un cancro capaz de viaxar do individuo no que se orixinou ao seu veciño. Porque, aínda que varios tipos de virus poden causar dano e achandar o camiño para o cancro –como o virus do papiloma humano–, era a primeira vez que detectaban as propias células cancerosas propagándose dun individuo a outro. E non viaxaban só uns poucos metros: analogamente a como o submarino Nautilus de Julio Verne percorreu vinte mil leguas polos océanos, estas células de cancro percorren miles de millas náuticas para metastizar en novos individuos.
Unha viaxe que asusta
Ninguén ignora o terrible que é un diagnóstico de cancro en estadio avanzado, é dicir, cando as células de cancro invadiron todo o corpo. De feito, todo paciente de cancro sente pánico ao escoitar a palabra metástase porque, en moitas ocasións, é sinónimo dunha sentenza de morte.
Asústanos porque non entendemos completamente como ocorre, e non se poden deseñar terapias para algo que non comprendemos.
Quedan, pois, tan só dúas solucións posibles ao problema, solucións que supoñen moita investigación. Por unha banda, investigación exploratoria con modelos como estes cancros contaxiosos para entender como unha célula de cancro pode viaxar e acomodarse a un novo sitio sen que as defensas a deteñan. E por outro, investigación descritiva para recompilar datos sobre como ocorre a metástase, onde e en que momento.
Xuntas permitirannos reducir o terror que nos produce a palabra metástase.
Animais con cancros contaxiosos
As observacións efectuadas sobre contaxios de cancro ata o momento reducíanse a un cancro venéreo en cans e un sarcoma facial en demos de Tasmania. Ambos requiren dun contacto físico entre os animais para que se transmita o cancro, ben pola cópula en cans ou ben polas mordeduras características do comportamento social dos demos de Tasmania.
Con todo, o cancro contaxioso dos bivalvos superaba con exceso as dogmas amplamente aceptados polos científicos. Trátase dunha metástase na que as células do cancro son capaces de sobrevivir no inhóspito medio mariño mentres viaxan para infectar a un novo animal. É máis, o mar é o seu vehículo. Aínda por riba, nese novo animal as células tumorais adáptanse para gañar a batalla contra as defensas que o individuo utilice para evitar que o cancro se desenvolva.
En total diagnosticáronse seis cancros contaxiosos en bivalvos: ameixas, berberechos e mexillóns. E, dada esa inclinación ao marabilloso que existe no ser humano, compréndese a emoción producida por esta sobrenatural aparición.
Un cancro que saltaba dunha especie a outra
Durante a miña tese, os meus compañeiros e eu colleitamos ameixas de cinco países do sur de Europa e atopámonos con que tamén tiñan cancro. Todos os tumores portaban marcadores xenéticos distintivos que os diferenciaban das células das súas ameixas hospedadoras. O que é máis sorprendente, todos tiñan un devanceiro común: un antigo tumor que se escapou do seu hóspede orixinal e conquistou os mares do sur de Europa.
Agora ben, ese devanceiro común dos tumores atopados en varias ameixas carneiro non se orixinou nunha ameixa carneiro. Onde e cando puido saltar dunha especie de ameixa a outra? E como mantivo en segredo a súa identidade ante as defensas doutra ameixa?
Unicamente un estudo xenético podía achegar luz sobre este tema. Comparando o ADN destes tumores con bases públicas concluíuse que os tumores se orixinaron nas ameixas chirla. Tratándose dunha ameixa que cohabita coa ameixa carneiro, o noso seguinte paso foi colleitalas para indagar se tamén se están contaxiando con este cancro. Sorprendentemente, non atopamos ningunha ameixa chirla con cancro así que, ou ben non recollemos as ameixas chirla contaxiadas, ou ben as ameixas chirlas gardan o segredo de como impedir que un cancro contaxioso que se orixinou na súa especie non as estea infectando.
As calorosas polémicas suscitadas por esta investigación céntranse nos lugares onde se acharon as ameixas carneiro con cancro: unhas no océano Atlántico e outras no mar Mediterráneo. Dúas localizacións separadas por máis de 1.000 millas náuticas. É unha advertencia sobre a expansión que estes cancros contaxiosos poden ter nos océanos.
En 2019, hipotetizouse que os mexillóns adheridos aos cascos dos barcos podían ser os culpables de distribuír o cancro por América e Europa, pero as ameixas viven enterradas na area sen posibilidade de adherirse aos barcos. Como se explica entón este fenómeno de contaxio? En tales circunstancias, debemos inspeccionar os movementos intencionais ou accidentais de mariscos ou augas entre zonas tan distantes para descartar que sexa a actividade humana a que estea a expandir este cancro contaxioso.
Virus, bacterias, fungos, vermes… Os parasitos adoptan moitas formas, pero que as células se poidan converter nun parasito para o veciño parecía algo impensable o século pasado, do mesmo xeito que dar a volta ao mundo en 67 horas parecía impensable en 1872 cando se escribiu a famosa peripecia de Willy Fogg e os seus amigos.
Alicia L. Bruzos é investigadora de xenómica do cancro e profesora de xenética, Universidade de Santiago de Compostela
Cláusula de divulgación: Alicia L. Bruzos recibiu fondos do Ministerio español de Economía, Industria e Competitividade (referencia: BES2016/078166); dun proxecto ASSEMBLE PLUS Transnational Access (grant agreement non. 730984) do programa European Union’s Horizon 2020 research and innovation; e dunha travel grant financiada por Boehringer Ingelheim Fonds. Esta investigación recibiu fondos de European Research Council (ERC) Starting Grant non. 716290 (‘SCUBA CANCERS’) adxudicada a Jose MC Tubio.
