Dende hai miles de anos, as comunidades galegas utilizaron as baleas como recurso. Existen restos arqueolóxicos en castros, praias e portos que o corroboran. Estes ósos foron analizados recentemente no maior estudo de zooarqueoloxía de baleas de Europa xunto con mostras doutros 11 países. Na investigación demostrouse que a actividade baleeira causou a extinción de dúas especies no Atlántico europeo: a balea franca e a cincenta, presentes actualmente só no Pacífico. En total, a investigación reuniu 719 mostras do 3500 a.C. ata o século XVIII, asumindo que algúns exemplares foron cazados e outros puideron aproveitarse despois de que os cetáceos varasen. A investigación acaba de publicarse na revista Royal Society Open Sciencie.
O traballo foi coordinado por Youri van den Hurk, investigador das Universidades de Trondheim (Noruega) e Groningen (Países Baixos). Dende Galicia colaborou a Coordinadora para o Estudo de Mamíferos Mariños (CEMMA). No traballo, os científicos concluíron que as dúas especies máis frecuentes eran a balea vasca ou franca (46,5%) e a balea cincenta (15,3%), ambas con rexistros dende España ata Noruega. Dende a CEMMA destacan que outras especies que foron cazadas durante o século XX e que aínda seguen presentes nesta área de estudo non teñen tanta representación nos resultados sobre as mostras antigas, como a balea común (5,1%), a xibarte (4,7%) ou a azul (1,7).
Isto induce a pensar que as especies desaparecidas foron as máis aproveitadas pola poboación naquela época, “utilizadas probablemente polos seus hábitos costeiros que as fixeron máis susceptibles de ser cazadas por pobos do norte de España, normandos, flamencos, frisóns, anglosaxóns e escandinavos“, informan dende a coordinadora. Aínda que xa estaba demostrada a influencia da caza na extinción de baleas francas a principios do século XX, descoñecíase o seu peso sobre a cincenta, xa que apenas se atoparan restos para poder estudala, como no caso de Galicia.
Pablo Covelo, biólogo da CEMMA, explica que a cincenta é a “balea descoñecida“. “Agora a cincenta só existe no Pacífico. Pensábase que desaparecera do Atlántico por motivos naturais, pero agora sabemos que xa se cazaba en Países Baixos no 3500 a.C.”, apunta. Con todo, non se pode demostrar que a caza activa en Galicia colaborase para a súa extinción, debido ao número limitado de mostras. A comunidade aportou en total 68 restos, e 18 non se puideron identificar. Polo demais, 39 eran baleas francas, catro xibartes, dúas azuis, unha cincenta, unha resultou ser un delfínido e outras tiñan “identificación dubidosa”.
Algúns dos restos arqueolóxicos galegos proveñen do castro da Lanzada, datados do século II a.C.
As baleas francas proviñan do castro da Lanzada (Pontevedra), que son as máis antigas, do século II a.C; da Atalaia de San Cibrao de Alobre e a praia de Cubelas (Lugo); e o porto de Bares (A Coruña), onde se atoparon as máis modernas, entre o século XIII e o XVIII. Do castro da Lanzada recolléronse tamén mostras dunha xibarte, do século I ou II a.C. En San Cibrao (Cervo), recolléronse ósos da balea cincenta, datada entre o século I e o V; unha azul, da mesma época; tres xibartes, dúas delas do mesmo período e outra medieval, a época máis prolífica da caza de baleas en Galicia. A última balea azul, do século XV-XVI, foi atopada en Pontevedra.
Covelo explica que hai que ser “conservadores” e que deben realizarse máis estudos arqueolóxicos para poder asegurar que a caza de baleas en Galicia impulsou a desaparición da especie cincenta. “Os datos son moi poucos, pero non podemos descartar esa hipótese. Teñen que aparecer máis que as que se atoparon en varamentos. Claro que existía unha caza, pero empezaría moito máis tarde”, sostén. Igualmente, Covelo resalta o aporte deste estudo sobre a balea vasca, cincenta, común e xibarte como recurso por parte das comunidades humanas. A partir do século XX, cando se desenvolveron os barcos de vapor e os arpóns explosivos, puidéronse cazar as baleas máis rápidas, como a azul, a común ou a xibarte. Unha masacre contra os cetáceos que rematou hai 37 anos coa prohibición mundial sobre a súa caza. Dende 2020 as poboacións comezaron a recuperarse. Iso si, agora terán que loitar con outra gran ameaza: o quecemento dos mares.
