Martes 19 Marzo 2024

Caneliñas: agonía da última baleeira de Galicia

Un libro e un documental rescatan a memoria da factoría de Cee, onde chegou en 1985 o último cetáceo antes da moratoria que prohibiu a súa pesca

O 21 de outubro de 1985, o mariñeiro Miguel López, a bordo do buque IBSA Tres, cargou o arpón e disparou por última vez en España contra unha balea. Horas despois, o rorcual común (Balaenoptera physalus) de 17,70 metros de lonxitude, chegaba remolcado á factoría de Caneliñas, en Cee. Despois de séculos de explotación, cos seus altibaixos, foi o último gran animal que se despezou en España, debido á moratoria internacional que prohibía a caza dos cetáceos.

Caneliñas foi, xunto a Balea (Cangas) e Morás (Xove) unha das tres plantas de procesamento de baleas en Galicia, que durante a segunda parte do século XX monopolizaron esta práctica en España. A planta de Cee recibira a súa primeira balea en novembro de 1924, despois de construírse por iniciativa de empresarios noruegueses. Antes, durante centos de anos, a pesca indiscriminada levou a varias especies destes xigantes mariños ao bordo da extinción e, ao mesmo tempo, xerou grandes beneficios, mais tamén bancarrotas, nas empresas que apostaron pola industria. Máis de 35 anos despois de que Caneliñas recibise o último gran cetáceo, a factoría, en ruínas e esquilmada, languidece diante da falta de iniciativas para manter os vestixios dun mundo que parece afastado, pero que permanece, en parte, na memoria da zona.

Publicidade

Nos últimos tempos, a través do boca a boca e as redes sociais, moita xente descubriu Caneliñas grazas a dúas obras documentais: o libro Chimán. La pesca ballenera moderna en la península Ibérica, de Álex Aguilar, catedrático de Bioloxía da Universitat de Barcelona, que traballou durante anos como biólogo en Caneliñas, e o documental interactivo Caneliñas, a costa das baleas, das xornalistas Paula Castiñeira e María González Figueroa. Dúas visións que se mesturan a través do valioso arquivo fotográfico que Álex conserva dos seus anos en Caneliñas e o seu traballo de investigación e supervisión das baleas, e tamén mediante os testemuños e documentos de traballadores e veciños recollidos por Paula e María.

Nenos e nenas que se criaron entre montañas de vísceras de varios metros de altura, operarios xaponeses pasando o seu tempo de lecer en verbenas galegas, vértebras enormes dourándose ao sol ou bombas lapa contra os buques baleeiros nos portos de Corcubión e Marín son escenas que poderían formar parte dunha novela exótica de aventuras que, con todo, ocorreu moi preto dun lugar que hoxe descoñece ou, en boa parte, esqueceu totalmente aqueles anos.

O chimán

Portada de Chimán, libro de Álex Aguilar.
Portada de Chimán, libro de Álex Aguilar.

O título do libro de Álex Aguilar fai referencia ao nome que os baleeiros daban aos exemplares de maior tamaño que capturaban, entre os que son os mamíferos máis grandes e pesados do mundo. Ademais dos seus anos de traballo sobre o terreo, o catedrático contextualiza toda a historia da industria baleeira, desde as andanzas case mitolóxicas dos mariñeiros vascos na Idade Media, as expedicións holandesas da Idade Moderna ou a caza indiscriminada de países como Noruega, Xapón ou Estados Unidos en tempos máis recentes.

“Como estudante de Bioloxía comecei a colaborar cun grupo da Universidade de Barcelona, co que creamos un equipo para estudar os cetáceos que chegaban varados ás praias, algo parecido ao que agora fai a CEMMA en Galicia”, lembra Aguilar. Aquel traballo, no que acudían ás factorías baleeiras a buscar mostras, levou a Álex a desenvolver a súa tese doutoral sobre a bioloxía do rorcual común. Posteriormente, debido a que a Comisión Baleeira Internacional (CBI) esixía aos países membros a información necesaria para cumprir con criterios de pesca sostible, os biólogos entraron a formar parte da vida diaria nas baleeiras.

Miguel López, arponero que capturou a última balea en España, en 1985, a bordo do IBSA UNO. Arquivo de Álex Aguilar.
Miguel López, arponero que capturou a última balea en España, en 1985, a bordo do IBSA UNO. Arquivo de Álex Aguilar.

A nosa función consistía en proporcionar á Comisión a información necesaria para desenvolver modelos matemáticos e calcular cotas de captura. En certa medida, tentabamos facer posible a pesca”. Con todo, sobre todo nun primeiro momento, os científicos foron vistos con receo. “Se se cometía unha infracción, por exemplo a de capturar exemplares por baixo da talla mínima, pois había que notificala, e iso non era un trámite fácil algunhas veces”, lembra Aguilar.

Ademais da colaboración coa industria, daqueles anos de investigación xurdiu un importante coñecemento científico sobre a alimentación dos grandes cetáceos, a súa diversidade xenética ou as súas poboacións.

Por que se acabou Caneliñas?

Desde comezos dos anos 50 do século XX, a actividade baleeira rexurdiu con forza na costa galega. Para o equipo científico que chegou a finais dos 70 a Caneliñas foron anos dun traballo frenético e apaixonante, no que a baleeira funcionaba como un dos motores económicos das comarcas de Muros e Fisterra. Con todo, estaban a piques de pagar os pratos rotos de séculos de destrución indiscriminada.

A última balea chegou á factoría en outubro de 1985, pero hai que remontarse bastantes anos atrás, e ter en conta unha conxunción de factores de todo tipo, para entender por que Caneliñas acabou en ruínas. O salto tecnolóxico desde comezos do século XX permitiu que a maquinaria de captura perfeccionásese. Estímase, segundo anota no seu libro Álex Aguilar, que durante a primeira metade do século XX aniquiláronse máis de 1,3 millóns de baleas en todo o planeta. O espertar da conciencia ecoloxista e o seu eco mediático fixeron que aumentasen as críticas cara á industria baleeira, e a autoridade política viuse na situación de escoitar a crecente reivindicación social.

As protestas ecoloxistas soben de ton e Galicia chega a ser escenario de campañas de Greenpeace, que se lanza ao mar para protestar contra a actividade baleeira. Prodúcense ataques con bombas lapa contra buques baleeiros nos portos de Corcubión e Marín, preto das factorías de Caneliñas e Balea. Neste momento, xa se limita a captura de grandes cetáceos ao rorcual común.

Rorcual común, na rampla de Caneliñas, en 1981. Arquivo de Álex Aguilar.
Rorcual común, na rampla de Caneliñas, en 1981. Arquivo de Álex Aguilar.

A moratoria aprobada en 1982, que en principio sería provisional, e revisada nun horizonte de cinco anos, aínda dura ata hoxe. “O comité científico fixo o seu traballo e expuxo as opcións para renovar a pesca, pero a decisión política foi clara; non se ía a permitir”, lembra Aguilar, que sostén que hoxe a pesca comercial e regulada de grandes cetáceos podería ser sustentable. Na actualidade mantense a prohibición de captura comercial en case todo o planeta, con algunhas excepcións, como as autorizacións de pesca de subsistencia para algunhas comunidades árticas. E outros países de tradición baleeira manteñen as súas propias cotas. “Xapón, que saíu da Comisión Baleeira Internacional, Noruega ou Islandia fan practicamente o que queren, porque a CBI é un organismo pouco máis que decorativo”, lamenta Aguilar.

Despois da moratoria que entrou en vigor en 1985, IBSA (Industria Ballenera SA), empresa propietaria de Caneliñas, mantivo a factoría durante anos coa esperanza de que se renovase a pesca, pero finalmente acabou embargada e abandonada, deteriorándose ata hoxe. O tempo parouse dentro das paredes da fábrica, aínda que aos poucos, pinga a pinga, comezou un silencioso espolio. Apenas quedan pezas de valor na actualidade.

A memoria que aínda permanece

“A miña tía avoa traballou oito anos na baleeira e decateime moito máis tarde, case de casualidade”, lembra María Gonzalez Figueroa, unha das autoras do documental. Tanto a ela como a Paula sorprendeulles, durante a elaboración do traballo, o descoñecemento entre os veciños da zona sobre o que poucas décadas atrás ocorreu en Caneliñas.

Se non fose pola rampla que axudaba a levar as baleas ata a porta da factoría, onde descansan agora lanchas de madeira, poucos sinais poderían contar hoxe que alí se procesaban estes xigantes do mar. A Caneliñas accédese a través dun desvío da estrada N-550 (Cee-Ribeira) pouco antes de chegar aos núcleos de Ézaro e O Pindo. A enseada está protexida por un monte de pedra espida. E ao seu abrigo, ademais da nave en ruínas, aguantan algunhas casas. Nunha delas vive Josefina Outes, que traballou na baleeira desde moi nova ata o momento en que pechou. Paula e María contan o “doloroso” que é para ela ver entre entullos o lugar no que pasou boa parte da súa vida. Unha visión coa que coinciden moitas das persoas entrevistadas no documental. “A todos parécelles fatal, moi triste, e todos coinciden en que podería converterse nalgún tipo de museo, un centro de interpretación da industria baleeira… Algo que lembre todo o que pasou aquí”, contan as xornalistas.

Josefina Outes, cortando carne de balea en 1974 en Caneliñas. Arquivo de Álex Aguilar.
Josefina Outes, cortando carne de balea en 1974 en Caneliñas. Arquivo de Álex Aguilar.

Do esplendor baleeiro en Galicia quedan apenas recordos de quen o viviu de primeira man, ademais dalgúns documentos e materiais que se conservan no Museo Massó de Bueu ou os Museos do Mar en Vigo e San Cibrao. O único barco que se salvou do despezamento, o IBSA UNO, está exposto nun museo de Noruega. Nalgunhas casas gárdanse tamén pezas de artesanía que usan as barbas e os ósos dos cetáceos ou o marfil dos cabeiros do cachalote, material moi apreciado para estas tallas. Pero o epicentro de toda esta actividade languidece, cando non desapareceu. A baleeira de Morás, en Xove, triturouse hai uns anos para convertela en pavimento para estradas. A de Balea, en Cangas, está pechada, e boa parte do seu material consérvase no museo Massó. En Caneliñas, nin sequera iso.

Imaxe recente do interior da factoría de Caneliñas. Foto: R. Pan.
Imaxe recente do interior da factoría de Caneliñas. Foto: R. Pan.

“Tiñan todo o material dentro, e naquel momento custaría moi pouco conservalo. Eu, de feito, contactei coa Xunta para tentar facer algo, e respondéronme, literalmente, que moitas empresas pechaban e que non podían ocuparse de cada unha delas. Creo que Galicia debería reconsiderar a súa relación co seu pasado e con este patrimonio. É algo que non pasa noutros lugares, por exemplo o País Vasco, onde mostran con orgullo o legado da pesca baleeira nos séculos XV ou XVI”, reflexiona o catedrático Álex Aguilar.

A memoria material crúzase coas vivencias de quen traballou en Caneliñas e, segundo destacan Paula Castiñeira e María González, con algúns dos fitos sociais que xerou a actividade na fábrica. “Ao investigar sobre a factoría, chamounos a atención, por exemplo, que nos anos 20, a primeira folga convocada oficialmente polo sindicato de Corcubión foi debido á protesta polas malas condicións laborais que había na fábrica.

E alí tamén creceu unha conciencia feminista, porque as mulleres da baleeira, que facían un traballo moi duro, moi físico, fixéronse valer e loitaron para conseguir que lles igualasen salarios e mellorasen condicións. Ao principio, non tiñan nin vestiarios nin aseos propios, nin comedor, e conseguiron que todo isto habilitáseselles. E, ao mesmo tempo, para moitas mulleres, o feito de traballar aquí supuxo unha independencia económica que tamén lles axudou nas súas vidas”, contan as autoras da Costa das Baleas.

Junquera Domínguez Senlle, María Jesús Beiro, Angélica Outes Carballo e Maruja do Carteiro, en 1981, cortando carne de balea. Arquivo de Álex Aguilar.
Junquera Domínguez Senlle, María Jesús Beiro, Angélica Outes Carballo e Maruja do Carteiro, en 1981, cortando carne de balea. Arquivo de Álex Aguilar.

Parte dos recordos dos anos baleeiros en Caneliñas rescatan escenas pintorescas, como as dos traballadores xaponeses que durante máis de 10 anos estiveron na factoría. “Ata os anos 60 non era posible manter unha cadea de frío, polo que a carne non se podía exportar e só unha pequena parte vendíase en proximidade. Por tanto, o principal produto era o aceite. Pero cando se consegue manter a carne refrixerada, as empresas xaponesas empezan a interesarse por Caneliñas, e ofrecen un prezo de 5-6 veces o que se pagaba en España, porque alí apréciase moito“, expón o catedrático da UB.

María Jesús Beiro Outes e Marcelina Outes Pérez conversan co operario xaponés Kameda, en 1980. Arquivo de Álex Aguilar.
María Jesús Beiro Outes e Marcelina Outes Pérez conversan co operario xaponés Kameda, en 1980. Arquivo de Álex Aguilar.

É así como chega a Caneliñas un grupo de operarios nipóns que, en pouco tempo, intégranse na comunidade local. “As empresas envían persoal para ensinar aos traballadores galegos a preparar a carne, con determinadas condicións de hixiene, un tipo de corte, etc.”. Hospedábanse no hostal Buenos Aires, do Ézaro, rexentado por Joaquín Cambeiro. “A Joaquín e á súa muller Dolores chamábanos, ‘papá e mamá de España’. No hostal aprenderon a cocer o arroz ao estilo xaponés, e empezaron a utilizalo en moitos pratos. E eles, á súa vez, tamén se mergullaron na vida diaria de Galicia, acudindo a verbenas e coñecendo o país.

Todo aquel pasado conflúe nunhas instalacións ruinosas e, ademais, perigosas para quen nun arrebato de nostalxia e curiosidade decida penetrarse na factoría. Hai algunhas zonas moi deterioradas, e pozos de bastante profundidade asolagados pola auga. Como parte do documental, dispoñible en formato interactivo en acostadasbaleas.com, as autoras desenvolveron unha recreación en tres dimensións da baleeira, que xunto ás máis dunha decena de entrevistas que realizaron, ofrecen unha viaxe ao pasado que pretende ser tamén unha chamada á recuperación do espazo. O tempo corre e a memoria esvaece.

DEIXAR UNHA RESPOSTA

Please enter your comment!
Please enter your name here

Este sitio emprega Akismet para reducir o spam. Aprende como se procesan os datos dos teus comentarios.

Relacionadas

Restos de baleas atopados en Galicia corroboran a extinción de dúas especies do Atlántico

Unha investigación arqueolóxica reuniu mostras do 3500 a.C. ata o século XVIII no maior estudo de Europa sobre estes cetáceos

Unha científica galega explica a gran presenza de cetáceos nas illas Azores

Laura González investigou a influencia de variables ambientais na distribución de baleas e golfiños no arquipélago portugués

Venden o histórico castelo do Cardeal en Corcubión por 6 millóns de euros

Tamén está á venda a fortaleza do Príncipe en Cee, ambas as dúas cunha salientable historia

O cambio climático ameaza tres especies de grandes baleas en Galicia

A situación que produce o cambio climático nos ecosistemas mariños está...