Un artigo de 
Os velenos matan dunha chea de formas diferentes. O da serpe de cascabel, por exemplo, impide a coagulación do sangue e causa hemorraxias internas. O famoso cianuro, responsable último do perigo que entraña consumir un puñado de améndoas amargas, inhibe a respiración celular e conduce a un fallo multiorgánico.
Ao inxerir cicuta, o filósofo grego Sócrates sufriu unha parálise muscular que acabou en asfixia. E se a alguén pouco informado ocórreselle comer noz vómica, a estricnina que contén xeraralle unha sobre-estimulación do sistema nervioso central, que incluirá unha fervenza de dolorosos espasmos dos músculos torácicos con igual final polo camiño contrario.
Curare
Vaiamos agora a outra toxina con soleira, o curare, o gran temor dos conquistadores españois do século XVI nas súas incursións polas concas do Orinoco e o Amazonas. Así o reflicten polo menos as Crónicas de Indias, repletas de mencións ao emprego de frechas empezoñadas por parte dos nativos. O seu efecto aseméllase ata certo punto ao da conina da cicuta, pois tamén conclúe en asfixia, tras unha parálise temporal da musculatura que participa na respiración.
Chegados a este punto, salientemos o adxectivo “temporal”, porque topamos cun termo crave. A reversibilidade que comporta posibilitou unha aplicación que podería parecer impropia para un veleno, pero que non resulta tan infrecuente: o seu uso como fármaco.
De feito, a tubocurarina –o principio activo máis importante do veleno tribal por antonomasia– revolucionou a práctica cirúrxica a mediados do século XX. Grazas a unha capacidade como relaxante muscular nunca vista ata ese momento, permitiu diminuír as doses de anestésico principal, ademais de facilitar a intubación do paciente e mellorar o control da ventilación mecánica.
Aínda que hoxe apenas se emprega, porque deseñamos outros fármacos superiores en prestacións tomando a súa estrutura química como modelo, o seu papel como fonte de inspiración continúa vixente. Os seus sucesores convertéronse xa en elementos habituais dos quirófanos
Se morre, é culpable
Poñamos máis exemplos de toxinas interesantes con utilidade médica. O primeiro, a fisostigmina, de pasado lúgubre. De acordo a testemuños británicos do século XIX, os pobos nativos da desembocadura do río Calabar, no sueste da actual Nixeria, condenaban aos sospeitosos de bruxería a inxerir sementes dunha leguminosa tóxica denominada Esere.
Ao parecer, o veredicto chegaba só. Se o amargor das fabas levaba ao reo para vomitar, este salvábase e era absolto; se pola contra non as expulsaba, o veleno facía o seu efecto e a morte evidenciaba a súa culpabilidade. Pouca graza debía facerlles.
E, con todo, o alcaloide que segregan tamén atopou oco na nosa farmacopea. Serve como antídoto da atropina –tóxico asociado ás chamadas plantas das bruxas–- e, en ocasións, recéitase contra o glaucoma.
Outro exemplo representativo é a botulina, a toxina máis potente que se coñece. Producida pola bacteria Clostridium botulinum, constituíu un tradicional quebradizo de cabeza na conservación de alimentos, particularmente das carnes. Os seus síntomas –visión borrosa, fatiga, dificultade para tragar– son todos consecuencia dunha parálise muscular que en casos extremos pode finalizar en fallo respiratorio. Un perigo moi real que non foi óbice, con todo, para o seu emprego en estética e en medicina.
Cando falamos de bótox, referímonos tanto á eliminación de engúrralas da pel mediante a inxección de cantidades mínimas desta substancia como ao seu uso para o tratamento de diversas patoloxías neuro-musculares.
O lume de San Antonio e a ergotina
Rechamante resulta tamén o caso de a ergotina, así como o resto de alcaloides xerados polo cornezuelo do centeo. Responsables dunha das pragas máis temidas durante a Idade Media, o lume de San Antonio, textos da época relatan epidemias terribles que arrasaron cidades enteiras. No medio de dores atroces, os enfermos vían como os seus membros podrecían ata perder os dedos ou o nariz. A maioría falecía, e os máis afortunados quedaban desfigurados.
“Todas as substancias son velenos, non existe ningunha que non o sexa. A dose diferencia un veleno dun remedio”
PARACELSO. Médico
Fixeron falta séculos para coñecer o motivo: un fungo parasito do cereal que constituíu o principal alimento da Europa central. Con todo, cando as intoxicacións eran menos severas, o cornezuelo xeraba outro efecto: producía alucinacións. Crese que non poucas mulleres acabaron acusadas de bruxería por esta causa.
E aínda existiu un terceiro escenario. A concentracións aínda menores, foi usado polas comadroas como remedio contra as hemorraxias derivadas do parto. Todo dependía da dose.
Como colofón, engadiremos que o químico suízo Albert Hofmann sintetizou o LSD ao tentar desenvolver un fármaco útil nas maternidades mediante a manipulación de extractos deste fungo, e abriu con iso as portas á psicodelia.
A dose fai ao veleno
O médico suízo Paracelso expresouno moi ben fai cincocentos anos: “Todas as substancias son velenos, non existe ningunha que non o sexa. A dose diferencia un veleno dun remedio”.
Con contadas excepcións, un composto só chega a ser daniño a partir de certa cantidade e, ao mesmo tempo, por baixo dese limiar non soamente pode ser inocuo, senón tamén valioso. Ocorre ata coas toxinas máis temidas.
*David Sucunza Sáenz. Profesor titular, Área de Química Orgánica. Universidade de Alcalá.
Cláusula de Divulgación. David Sucunza Sáenz non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
