En xuño de 1930 o economista británico John Maynard Keynes atopábase en Madrid dando unha conferencia titulada “As posibilidades económicas dos nosos netos”.
Keynes predixo entón que nuns 100 anos os europeos chegarían a un nivel de desenvolvemento tecnolóxico que facilitaría a redución da semana laboral a tan só 15 horas. Previsións similares volveron facerse na posguerra, sobre todo durante as décadas dos sesenta e setenta do século pasado. Mesmo a principios dos oitenta, o filósofo André Gorz escribía: “A abolición do traballo é un proceso que xa está en marcha (…) as formas para manexar este proceso constitúen o debate político mais importante das próximas décadas”.
Pasaron case 100 anos e a profecía de Keynes aínda non se cumpriu.
Produtividade, precariedade, moralidade
En 1919, despois da folga na fábrica barcelonesa de La Canadiense, España foi o primeiro país en aprobar a xornada laboral de 8 horas. En 2021, o Goberno acaba de poñer en marcha un plan piloto, sustentado con fondos europeos, para probar a semana laboral de 4 días.
A maioría dos países industriais non cambiou de forma substancial a semana laboral de 40 horas, conseguidas durante as loitas sindicais dos setenta. Segundo datos da OCDE, en 2019 en España traballouse, en media, 1686 horas, bastante menos das 2137 horas de México, pero case 300 horas máis que en Dinamarca. Por que seguimos traballando practicamente as mesmas horas que os nosos avós?
Segundo a OCDE, en 2019 en España traballouse, en media, 1686 horas, bastante menos das 2137 horas de México, pero case 300 horas máis que en Dinamarca
Keynes argumentaba que a diminución da xornada laboral produciríase por un aumento sostido da produtividade, debido sobre todo á innovación tecnolóxica. É certo que agora, grazas á innovación, producimos rapidamente máis cousas con menos recursos.
A partir da década dos cincuenta a produtividade, sobre todo nos países industrializados da OCDE, medrou de forma sostida. Con todo, nin as horas traballadas nin a remuneración por hora traballada seguiu unha evolución proporcional a este patrón. O caso máis claro é o de Estados Unidos, onde a partir da década dos setenta o aumento da produtividade non influíu de forma relevante na compensación horaria dos traballadores e traballadoras norteamericanos.
Ademais, vese claramente como, a partir de finais dos setenta, coincidindo coa era Thatcher-Reagan, os incrementos de produtividade foron alimentando a renda do capital en detrimento dos salarios que, polo menos en Occidente, non se incrementaron dunha forma proporcional ao desenvolvemento tecnolóxico. É máis, nalgúns sectores os salarios perderon paulatinamente o seu poder adquisitivo, os traballos son cada vez máis precarios e as súas condicións máis desfavorables. Moitos mozos e mozas en Europa están desempregados, outros loitan para atopar un traballo estable e o número de traballadores pobres (isto é, persoas que loitan para sobrevivir a pesar de ter un traballo), aumentou de forma preocupante.
No Reino Unido, dous terzos dos 8 millóns de persoas que viven por baixo do limiar de pobreza teñen un traballo estable. Segundo o sindicato UGT, en 2020, en España, o 12,7% dos empregados entrarían na categoría de traballadores pobres. Se a este escenario engadimos o impacto das tecnoloxías dixitais, que aumenta enormemente a produtividade individual ao manternos conectados 24 horas ao día, poderiamos sumar tamén o aumento do estrés e das horas efectivas de traballo.
Non só non chegamos a traballar 15 horas á semana, senón que tamén multiplicamos os chamados traballos inútiles. O antropólogo recentemente falecido David Graeber documenta no seu libro “Traballos de Merda” o fenómeno da proliferación de traballos considerados polos mesmos traballadores como inútiles, é dicir, que non achegan ningún valor á sociedade ou que mesmo son daniños para a mesma. Graeber calculaba que entre o 20% e 30% dos traballadores/ as no mundo anglosaxón consideraban o seu traballo inútil.
Como é posible, preguntábase, que un sistema que se supón o máis eficiente de todos, produza traballos inútiles e daniños para a sociedade, o medioambiente e as persoas que os realizan? Graeber chegaba á conclusión de que o traballo non é simplemente algo que necesita a sociedade industrial para producir riqueza, senón que é, sobre todo, un imperativo moral.
“A nosa sociedade non concibe outra lóxica que non sexa a de ‘traballa duro e conseguirás os teus soños’“
A nosa sociedade non concibe outra lóxica que non sexa a de ‘traballa duro e conseguirás os teus soños’. É a ética protestante levada á súa máxima expresión. Segundo esta visión, o capitalismo industrial mantennos nun estado constante de ansiedade por conseguir un traballo que nos dignifique moralmente, pagando o prezo de terminar facendo traballos horribles e nocivos para non sufrir o estigma do desemprego.
Un novo mundo: poscrecemento e postraballo
O traballo como imperativo moral combínase perfectamente con outra relixión do noso tempo: o crecemento económico. Se o PIB ten que crecer de forma sostida un mínimo de 3% ao ano, enténdese perfectamente que unha redución do horario de traballo non é unha opción viable. Con todo, a idea do crecemento infinito leva anos sendo cuestionada por científicos e máis recentemente por un número crecente de economistas.
Hoxe sabemos que organizar a economía para conseguir un aumento constante dun indicador como o PIB non só é destrutivo para o medioambiente, que ofrece recursos abundantes pero non infinitos, senón que tamén, despois dun certo punto, deixa de producir benestar.
Desde hai anos, expertos como o economista catalán Joan Martínez Alier denuncian a insensatez de perseguir un crecemento infinito. Máis recentemente, académicos como Tim Jackson e Kate Raworth, e mesmo axencias da UE, propuxeron con urxencia a necesidade de crear unha economía poscrecemento. A idea é que unha sociedade pode prosperar sen ter que aumentar a súa produción e consumo de forma indefinida.
Unha solución posible sería crear un sistema económico poscrecemento baseado en indicadores cualitativos moito máis complexos e acertados que o PIB. Un mundo poscrecemento debería ser tamén un mundo postraballo, onde este xa non sexa un imperativo moral senón un elemento necesario, pero non central, no desenvolvemento do benestar das persoas.
En termos concretos, isto implica unha radical redistribución da riqueza e unha transformación nos investimentos das ganancias xeradas pola produtividade. Unha parte desas ganancias debería servir para seguir innovando e o resto para diminuír progresivamente as horas traballadas, ata chegar a un mínimo que permita unha vida digna e satisfactoria.
Ademais, unha redución do horario laboral axudaría á conciliación familiar e á vida social e persoal, aumentando o tempo dedicado a outras actividades que melloren o benestar xeral (arte, deporte, etcétera).
Fará España a transición cara a unha economía postraballo?
En España este debate está moi atrasado. Mesmo gran parte dos progresistas seguen ancorados no paradigma da ética do traballo. Séguese afirmando ‘somos pobres porque non somos produtivos‘, ignorando o feito de que un aumento da produtividade sen unha distribución dos seus beneficios aumentaría as desigualdades que xa afectan o país.
A todo isto, engadimos as receitas neoliberais da UE que nos impoñen alongar a vida laboral, reformando as pensións. O contrario do que necesitamos para unha transición cara a unha economía postraballo. Sindicatos e partidos progresistas deberían estar a reflexionar sobre estes temas para desenvolver políticas máis ambiciosas respecto diso.
A proposta de experimentar unha semana laboral de 4 días conservando o mesmo salario presentada recentemente por Más País-Equo vai nesta dirección. Con todo, isto debería ir acompañado por un debate sobre o tema de xerarquías e propiedade das unidades produtivas, empresas e fábricas.
As organizacións onde os traballadores teñen máis poder de decisión, ou onde mesmo se autoxestionan, demostran ser espazos máis favorables para a implementación dun paradigma baseado na idea de postraballo. Casos como o Lucas Plan en Reino Unido demostran que, se os traballadores deciden que e como producir, os resultados adoitan ser tecnoloxías máis compatibles co benestar e coas condicións de traballo máis favorables.
O meu traballo, ou o de académicos como Martin Parker en Bristol ou J. K. Gibson-Graham, poñen de manifesto o valor das experiencias de autoxestión para crear contornas laborais máis sas e xustas. Estas medidas poderían acompañarse tamén con experimentos piloto de implementación de rendas básicas universais ou rendas dos coidados, que recoñezan o traballo invisible das e os coidadores dentro dos fogares.
Non cabe dúbida de que o cambio dunha economía baseada no crecemento material indefinido a outra baseada nunha prosperidade sen crecemento atoparase con inimigos e detractores nos dous lados do espectro político. Moitos deses obstáculos atópanse xa, sen dúbida, nos ambientes académicos.
Unha academia máis plural
Economistas heterodoxos como Piero Sraffa ao principio do século pasado e máis recentemente académicos como Steve Keen, entre outros, desmontaron sistematicamente os postulados da teoría neoclásica. En realidade, sabemos que un mercado laboral hiperflexible aumenta a desigualdade e a precariedade laboral.
En España, a gran maioría das facultades de economía están dominadas polo pensamento económico neoclásico que promove o libre mercado e a “non intervención” do Estado. Pero estamos nun momento de transición onde parece evidente que o modelo capitalista baseado no crecemento infinito mostra os seus límites, aínda que a novo paradigma de sociedade, baseado no poscrecemento e o postraballo, estea aínda en estado embrionario.
Como dixo Antonio Gramsci, “o vello mundo morre. O novo tarda en aparecer. E neste claroscuro xorden os monstros”. Os monstros do cambio climático, da destrución dos ecosistemas e dos seus efectos, como a Covid-19, xa están aquí. Hai que actuar rápido para cambiar de modelo.
* Mario Pansera é investigador distinguido en Organización de Empresas e ERC Starting Grant na Universidade de Vigo.
Cláusula de divulgación: o autor recibe fondos do European Research Council.
