Siddhartha Mukherjee referíase ao cancro como o emperador de todos os males fai xa máis de dez anos e, agora máis que nunca, este título caracteriza moi ben esta enfermidade porque se descubriu que o cancro pode contaxiarse.
Os libros aínda definen o cancro como unha división descontrolada de células anormais nunha parte do corpo que eventualmente poden diseminarse por todo o individuo. Con todo, en polo menos seis especies animais sábese que o cancro pode diseminarse a outros individuos diferentes. Noutras palabras, o cancro pode contaxiarse.
Os cancros contaxiosos dispérsanse mediante a transferencia entre individuos de células cancerosas vivas. Ningún virus, bacteria ou parasito infecta as células do novo paciente, senón que é unha célula cancerosa do individuo afectado a que se dividirá de forma descontrolada no novo individuo. Noutras palabras, estas células cancerosas adquiren a habilidade de contaxiarse.
Dita habilidade equivale á creación dun novo “parasito” infeccioso: a célula cancerosa “parasítica” infectará a un individuo diferente ao que a orixinou, dividirase e as súas células “fillas” continuarán infectando a outros individuos.
O feito de que no novo individuo coexistan células sas propias con células cancerosas doutro individuo permítenos diagnosticar estes cancros contaxiosos, pois o ADN das células cancerosas non coincide co das células sas.
Ata o momento describíronse xa cancros contaxiosos que afectan a cans, diaños de Tasmania, ameixas, mexillóns e berberechos, pero grazas aos avances en secuenciación do ADN, é posible que na próxima década se identifiquen moitos máis casos noutras especies.
Tantas historias como cancros contaxiosos
Mukherjee remontábase no seu libro ao cancro de mama que padeceu a raíña persa Atossa no 500 a. e. c. pero hoxe sabemos dun cancro aínda máis antigo e que, sorprendentemente, segue vivo: o cancro contaxioso de cans. Recentes estudos científicos datárono con 8.000 anos de idade e, como segue contaxiándose de can a can, quen sabe os anos que vivirá.
Coma se fose un virus–pero sen ter nada que ver cun virus–, os cancros transmisibles clonais pódense comportar como unha epidemia. E xustamente isto é o que ocorreu co cancro contaxioso dos diaños de Tasmania: en tan só uns 20 anos a poboación viuse minguada debido ao alto número de contaxios deste cancro que mata diaños a un ritmo alarmante.
En 2008 esta especie foi declarada en perigo de extinción e moitos temían a súa desaparición, pero os últimos estudos apuntan a que os diaños de Tasmania están a adaptarse para convivir con este cancro.
Máis asombrosos son aínda os cancros contaxiosos de bivalvos que, en certos casos, poden infectar a individuos doutras especies. A célula de cancro orixínase nunha ameixa co ADN desa especie e despois propágase en poboacións doutra ameixa diferente. Nestes casos, ao secuenciar unha ameixa con cancro atópase o ADN de dúas especies diferentes. Os mecanismos que permiten a unha célula de cancro evadir as defensas dun individuo doutra especie desconcertan aos científicos e investigacións en todo o mundo tratan de dar luz a este campo.
E en humanos existen cancros contaxiosos?
Nas últimas décadas leváronse a cabo numerosos estudos de secuenciación de pacientes con cancro e, por agora, só houbo casos raros de cancros contaxiosos en humanos. Os casos máis alarmantes son quizais os contaxios de cancro de nai a fillo mediante a transferencia de células cancerosas durante o embarazo. As análises xenéticas suxiren que as células cancerosas adquiren mutacións que lles permiten evadir as defensas do fillo.
En adultos, o cancro só parece contaxiarse cando as defensas dunha persoa non funcionan correctamente. Por exemplo, os pacientes que reciben transplantes de órganos poden ser vulnerables a contraer o cancro do seu doante. En 2018, catro pacientes desenvolveron cancro de mama despois de recibir riles, pulmóns, corazón e fígado dunha doante de 53 anos que morrera nun accidente. As células cancerosas non coincidían coas dos pacientes, senón coas do doante que no momento do transplante non tiña a enfermidade.
De momento, non hai evidencias de que un cancro contaxioso similar ao de cans, diaños de Tasmania ou bivalvos estea a propagarse en humanos. Aínda que iso non quere dicir que non poida suceder nun futuro.
En definitiva, é importante investigar os cancros contaxiosos xa que nos poden axudar a entender mellor os mecanismos que utiliza ese “emperador de todos os males”. Quizais así, algún día, podamos destituílo.
* Alicia L. Bruzos é investigadora de xenómica do cancro e profesora de Xenética na Universidade de Santiago de Compostela, e José Tubío é líder do grupo Mobile Genomes na mesma universidade.
Cláusula de divulgación: Alicia L. Bruzos recibe fondos do Ministerio de Ciencia e Innovación (BES-2016-078166) e Jose Tubio recibe fondos do Consello Europeo de Investigación (ERC).
