Aínda que a memoria dos seres humanos tenda a esquecer, a catástrofe planetaria da covid veu a lembrarnos que as pandemias de orixe infecciosa non son un pesadelo de tempos pretéritos. Un feito que foi previamente corroborado pola terrible pandemia da sida, ou outras de menor intensidade como a epidemia gripal de 2009 e os gromos de ébola, zika e dengue, estas dúas últimas transmitidas por insectos.
Con todo, permanece entre nós unha pandemia latente, pouco coñecida, pero de enorme prevalencia e crecente mortalidade: a provocada por fungos microscópicos.
De actores secundarios a protagonistas
Historicamente —á parte do seu valor nutricional—, os fungos producían enfermidades superficiais (pitiriase, tiña, pé de atleta, etc.) que curaban case sen tratamento. Ademais, eran tratados como patóxenos oportunistas secundarios que interviñan despois dunha patoloxía inicial, principalmente bacteriana ou vírica. O número de fungos infecciosos identificados era relativamente pequeno.
Este panorama cambiou radicalmente desde finais do século XX. Determinados fungos son os axentes primarios causantes de infeccións potencialmente letais, con alta incidencia clínica. Á súa vez, é moi frecuente que especies fúnxicas clasificadas como inocuas sexan as responsables de graves gromos hospitalarios, mentres aumentan de modo alarmante as cepas de fungos resistentes aos escasos fármacos antifúnxicos dispoñibles.
En termos epidemiolóxicos, estímase que máis de 1,5 millóns de persoas falecen cada ano por infeccións de fungos. É unha cifra superior á provocada pola tuberculose ou a malaria, sen ir máis lonxe.
A lista dos máis perigosos
Asumindo a magnitude do problema, a OMS estableceu unha lista de fungos especialmente perigosos. Esta clasificación alértanos de que —a pesar da súa ameaza— estes axentes patóxenos non reciben a atención nin os recursos suficientes, o que dificulta a estimación do seu impacto global e impide un programa de actuación máis preciso.
Entre os máis significativos, inclúense especies patóxenas de fermentos, fungos filamentosos e/ou dimórficos (que se desenvolven de forma diferente segundo a temperatura de crecemento) pertencentes aos xéneros Candida, Aspergillus, Cryptococcus, Histoplama, Blastomyces e Coccidioides, entre outros. En particular, Candida albicans está catalogada como a cuarta causa de infeccións sistémicas diseminadas polo torrente sanguíneo.
Con todo, moito máis grave foi a emerxencia de Candida auris. Os Centros para o Control de Infeccións e Enfermidades (CDC) de Estados Unidos considérana unha “ameaza urxente”. Este fermento mostra unha resistencia inusual aos tratamentos, o que aumentou os casos rexistrados de multirresistencia. Ademais, presenta baixa susceptibilidade aos desinfectantes sanitarios habituais, pódese contaxiar desde equipamento e instrumental hospitalario (fómites) e é facilmente transmisible entre persoas.
Aumenta a poboación vulnerable
Son múltiples e complexas as razóns que explican esta inquietante situación. Por unha banda, nas últimas décadas aumentou considerablemente a poboación mundial susceptible de padecer infeccións fúnxicas, como as persoas de idade avanzada, os neonatos ou os enfermos de doenzas crónicas debilitantes.
Intimamente asociada a estas categorías están as persoas con danos no seu sistema inmune ou directamente inmunosuprimidas, caso dos pacientes de sida, os individuos que reciben unha cirurxía invasiva ou transplantes e aqueles que son sometidos a terapias prolongadas con antibióticos ou quimioterapia. Igualmente, os longos períodos de hospitalización aumentan o risco de infeccións nosocomiais (adquiridas no centro hospitalario) producidas por fungos.
Recentemente, o diario británico The Guardian alertaba sobre esta preocupante situación. No artigo resaltábanse as graves carencias en infraestruturas adecuadas e investigacións suficientes para facer fronte ao posible estalido dunha pandemia fúngica.
Poucos fármacos dispoñibles
A ausencia dunha terapia antimicótica segura e eficaz representa un problema de máxima preocupación: ao ser os fungos organismos eucariotas, coma nós, a toxicidade que poden incorporar os compostos é baixa.
Ademais, dispoñemos dun arsenal de antifúnxicos moi limitado. De feito, só hai tres familias: os polienos (anfotericina B), os azoles (ketoconazol ou fluconazol) e as equinocandinas (caspofungina ou micafungina). As dúas primeiras teñen como diana o ergosterol, un composto básico da membrana plasmática fúnxica; mentres que as equinocandinas bloquean a síntese da súa parede celular.
Tamén se aplican algúns compostos fronte a certas micoses localizadas (terbinafina, griseofulvina, ciclopirox…). Con todo, a súa eficacia resulta a miúdo débil, xa que non mata as células (acción funxicida), senón que só detén o seu crecemento (funxistática).
E mentres tanto, multiplícanse as cepas resistentes aos antifúnxicos convencionais. Varias moléculas están en fase avanzada de investigación, pendentes de futura autorización.
Outro obstáculo provén da ausencia de vacinas contra enfermidades fúnxicas en humanos. Aínda que hai algúns ensaios en marcha, é un asunto complicado de abordar. En primeiro lugar, porque un número significativo de fungos potencialmente daniños conviven coa microbiota do individuo san. Ademais, a evolución clínica dunha infección fúnxica adoita depender do paciente e a súa capacidade de resposta inmunitaria.
Por tanto, e sen caer en alarmismos extremos, deberiamos prestar máis atención aos fungos. Sen esquecer, claro, outras ameazas microbiolóxicas máis preocupantes, como as causadas por bacterias multirresistentes aos antibióticos ou a presenza de virus xeneticamente novos e descoñecidos para a poboación humana.
*Juan Carlos Argüelles Ordóñez é profesor de Microbioloxía na Universidade de Murcia.
Cláusula de divulgación: Juan Carlos Argüelles Ordóñez non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
