Unha mañá de inverno na fría Rusia de 1891, o químico Aleksander Dianin experimentou condensando dous ingredientes: acetona e unhas substancias orgánicas chamadas fenoles. Un dos produtos que obtivo foi o bisfenol A (BPA), que para ser exactos, combina dúas moléculas de fenol e unha de acetona.
Rapidamente, grandes multinacionais como Bayer e General Electrics empezaron a fabricar con el desde bolsas ata carrocerías para coches. A partir dos anos 30 do século XX, o BPA foi o compoñente do plástico máis usado nos produtos de consumo humano: incorpóranos as botellas de auga e bebida reutilizable, os recipientes para almacenar alimentos, os recubrimentos internos das latas de bebida etc.
A súa versatilidade explícase, entre outras cousas, porque mesturar BPA con epóxidos (moléculas dun átomo de osíxeno e dous de carbono, que reaccionan uníndose a outros grupos para formar polímeros) xera novos materiais altamente maleables, duros e termorresistentes, de fácil fabricación e baixo custo de produción.
O consumo de bisfenois pode prexudicar a súa saúde
Pero ao mesmo tempo que se xeneralizaba o uso dos bisfenois, empezaban a desvelarse os seus efectos nocivos sobre a saúde humana. Así, entre 1930 e 1936, o científico E. C. Dodds e os seus colaboradores publicaron catro artigos de investigación onde concluían que estes compostos actúan como estróxenos, alterando o ciclo estral (intervalo entre ovulacións) das ratas de laboratorio. Iso modificaba a súa fertilidade e capacidade reprodutiva.
En 1936, eles mesmos indicaban que se debía seguir investigando os bisfenois. A pesar diso, 30 anos máis tarde, en 1957, Walt Disney construíu unha casa fabricada por completo con plástico como principal atracción turística no seu parque. Era o apoxeo dun material que entón gozaba do máximo prestixio.
As moléculas de bisfenol A alteran o ciclo menstrual e teñen efectos sobre algúns órganos
Seguindo o traballo de Dodds, hoxe sabemos que as moléculas de BPA actúan efectivamente sobre os receptores de estróxenos, dada a súa similitude coas devanditas hormonas. Alteran o ciclo menstrual e teñen efectos sobre o páncreas endócrino e outros órganos.
E nos últimos anos tamén se analiza os seus efectos no sistema nervioso de numerosas especies, desde a mosca da froita ata o ser humano.
Asalto á barreira que protexe o noso cerebro
Así, estudos recentes revelan un feito preocupante: as partículas dos plásticos, con ou sen BPA, atravesan a barreira hematoencefálica dos mamíferos. Así se chama a capa de células que actúa como “porta” ao cerebro, permitindo o paso da auga e nutrientes (glicosa, aminoácidos…) e evitando a entrada de axentes nocivos.
Algunhas das moléculas de plástico que chegan á barreira quedan imbuídas na membrana, alterando a súa fisioloxía, mentres que outras logran cruzala. Estas últimas alcanzan o cerebro e penetran as neuronas, con graves consecuencias patolóxicas.
Un dos efectos máis preocupantes incumbe o desenvolvemento prenatal: utilizando ratos, descubriuse que o BPA provoca un descenso nos receptores do neurotransmisor oxitocina nos embrións. Isto provoca alteracións na sociabilidade durante a vida dos animais.
Os microplásticos relacionáronse en Europa cunha redución de ata cinco puntos no cociente intelectual
Investigacións con Microtus ochrogaster, unha especie de roedores, mostran que o BPA tamén afecta negativamente as neuronas que expresan a hormona vasopresina, producindo hiperactividade, ansiedade e inhibición na procura de parella.
En cidadáns estadounidenses, observouse ademais que a exposición a microplásticos durante o embarazo ten efectos negativos na conduta e regulación emocional en nenas e provoca un aumento de ansiedade e depresión en nenos.
E, por último, os microplásticos relacionáronse en Europa cunha redución de ata cinco puntos no cociente intelectual, o que deriva en problemas como déficit de atención e hiperactividade.
Microplásticos no menú
E como chegan estes compostos ao noso organismo? O ciclo de destrución do plástico comeza ao tiralo. No mellor dos casos acaba nun contedor de lixo que despois chegará a un vertedoiro. Os que vivimos na costa temos presente a imaxe de gaivotas comendo restos no vertedoiro do porto. A maioría da súa dieta consiste en fragmentos de plástico.
Os plásticos tamén acaban nos ríos ou no mar. Aquí erosiónanse, fragmentándose en partículas microscópicas: os microplásticos, con tamaños de 0,1 micrómetros (millonésima parte dun metro) a 5 milímetros; e os nanoplásticos, por baixo dos 100 nanómetros (mil millonésimas partes dun metro). Todos estes diminutos fragmentos son inxeridos por especies mariñas: desde filtradores na base da cadea trófica ata grandes peixes na cúspide alimentaria.
Todos os cidadáns europeos inxerimos máis cantidade de bisfenol A diaria da tolerable
Ademais de inxerilos, adhírense ás branquias, invadindo os seus sistemas respiratorio, dixestivo, filtrador e reprodutivo, e mesmo o cerebro. Finalmente, estes peixes acaban no noso prato, alegremente condimentados con microplásticos invisibles aos nosos ollos.
No último lustro, as institucións oficiais trataron de fronte a esta problemática. A Autoridade Europea de Seguridade Alimentaria (EFSA) acaba de chegar á preocupante conclusión de que o BPA nos alimentos humanos constitúe un risco para a saúde: todos os cidadáns europeos inxerimos máis cantidade de BPA diaria da tolerable.
Límites minguantes
Co fin de remedialo, desde 2015 a EFSA e a Unión Europea lexislan para restrinxir o seu consumo en forma de microplásticos. A principios de 2015 estableceuse un límite de inxestión diaria de 4 microgramos por quilo (µg/kg) de masa corporal, e xa entón se comezou a limitar a cantidade de BPA presente no plástico europeo. Os últimos datos apuntan a que grazas a esas primeiras medidas conseguiuse reducir a inxestión na poboación.
Ademais, a EFSA puxo en marcha entre 2017 e 2018 un protocolo de avaliación dos perigos asociados ao BPA, axudándose dun panel de expertos. A conclusión destes traballos é que cunha cantidade de BPA de só 8,2 nanogramos por quilo (ng/kg) de masa corporal, o sistema inmune presenta alteracións na resposta inflamatoria, autoinmunidade e inflamación pulmonar.
Por tanto, e grazas os estudos levados a cabo desde 2015, ese primeiro límite de inxestión diaria de 4 µg por kg de masa corporal reduciuse: en 2023, a EFSA estableceu como novo tope a cantidade de 0,2 ng/Kg. Con todo, aínda estamos moi por encima dese límite. Os microplásticos seguen demasiado presentes no que nos levamos diariamente á boca.
*José María Buil Gómez é investigador predoutoral en formación en Neurociencia e etoloxía da Universidade Miguel Hernández.
Cláusula de divulgación: José María Buil Gómez non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficios deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
O autor agradece ao Dr. Sergi Soriano Úbeda, profesor titular da Universidade de Alacante e investigador no laboratorio DIALAB, da Universidade Miguel Hernández, a súa supervisión, apoio e axuda na redacción do artigo.
Execelente artigo, mais precisades un asesor lingüístico. Hai varios erros de colocación de pronomes. A linguaxe científica ten que ser tan correcta comoa linguaxe literaria sen iso non hai normalización. En hora boa.
Excelente artigo, de principio a fin. Xa coñecía os efectos dos plásticos e en particular do Bisfenol A polos numerosos estudos do catedrático Nicolás Olea. Debería ser materia de estudo nas escolas, institutos e universidades. En realidade toda a poboación debería estar ó tanto.
Que xa se soubesen os efectos no ano 1936 déixanos calaro a cobiza humana e os intereses económicos que privan por encima da saúde e benestar.
Mágoa de inútiles que nos dirixen.