É unha percepción na que moita xente coincide ou realmente hai unha explicación científica? O certo é que en días cálidos e húmidos (moitas veces coincidindo co atractivo olor do petricor), miles de formigas con ás esténdense polas rúas, os montes e mesmos as casas. Quen son, e por que o fan? É unha especie distinta á que adoitamos ver decote? Quixemos preguntarlle a Iago Sanmartín Villar, doutor en Bioloxía e investigador posdoutoral no grupo de Ecoloxía Evolutiva (ECOEVO Lab) da Universidade de Vigo.
Formigas e voos nupciais
Os formigueiros e, por extensión, os comportamentos sociais das formigas, agochan todo un mundo fascinante. Un labirinto de galerías, montículos e cámaras dan pé a unha organización xerárquica no que cada individuo cumpre co seu labor. “Como cada organismo, as formigas posúen un ciclo de vida dependente do seu ambiente”, explica Iago. E os roles están claramente atribuídos: “a meirande parte dos individuos que conforman un formigueiro (niño) son individuos sen capacidade reprodutiva (as obreiras e as soldado), sendo a reprodución dependente dun número de individuos (raíñas) relativamente baixo en comparación ca densidade do niño”, conta o biólogo da UVigo.
Nas formigas europeas, o ciclo adoita ser anual, aínda que poden darse dous, dependendo da especie. E en cada un deles, as raíñas producen individuos con capacidade reprodutiva. “Estes individuos, machos e femias, acadarán a fase adulta posuíndo ás, á diferencia do/as seus/súas conxéneres”, engade Sanmartín.
Pero por que non os vemos máis a miúdo? “Estes individuos agardarán no interior do niño até madurar e saír ao exterior”, di Iago. Pero teñen que darse unhas condicións acaídas: “a saída prodúcese baixo determinadas circunstancias, o cal garante a sincronía dos individuos pertencentes a diferentes niños, permitindo a súa reunión no denominado ‘voo nupcial’. Os individuos voarán e formarán un enxame temporal onde os machos fecundarán as femias”.
As formigas con ás saen ao exterior dos formigueiros para garantir o intercambio xenético entre poboacións
É un proceso con moito sentido, xa que posibilita o intercambio xenético entre poboacións. “Mediante este proceso, individuos de niños inimigos (competidores) mesturarán os seus xenes, evitando a endogamia que se produciría de térense reproducido no interior do niño (irmás e irmáns)”, conta Iago Sanmartín.
O encontro finaliza coa morte do macho, “mentres que as femias fecundadas descenderán ao solo e desprenderanse das súas ás, adquirindo a morfoloxía e a capacidade dunha nova raíña, do mesmo xeito que as súas nais”, engade o biólogo.
O ciclo das formigas e a influencia do tempo
Pero o ciclo vital non para, e todo volve comezar. E, como se pode constatar cada vez que presenciamos os movementos das formigas voadoras, o tempo atmosférico xoga un papel esencial. “O seguinte paso no ciclo destes individuos será o de atopar un lugar onde aniñar, escavar un formigueiro rudimentario e producir as primeiras obreiras, as cales serán as encargadas de relevar á súa nai na fundación do niño, deixando o rol reprodutivo para a nova raíña durante as decenas de anos que pode durar a súa vida”, continúa Iago Sanmartín.
As condicións meteorolóxicas inflúen moito nisto: “A sincronía do voo por parte de individuos pertencentes a diversos niños non conectados prodúcese pola dependencia meteorolóxica dos ‘voos nupciais'”, conta o biólogo. Así, a literatura dá conta de que “existe unha tendencia a que os voos nupciais se produzan no luscofusco de días soleados e húmidos, os cales adoitan corresponderse coa aparición de treboadas”. Este escenario garante, por tanto, o encontro sexual, con baixa intensidade de luz, calor e alta humidade. “Hai que salientar que as formigas son individuos subterráneos altamente dependentes da humidade”, apunta Sanmartín Villar.
O momento no que se producen estas situacións é clave para que proliferen ás formigas con ás. “De terse producido as precipitacións con anterioridade ao voo, as raíñas atoparían solos enchoupados fáciles de escavar, mentres que se a precipitación ocorre tras o voo, as chuvias poderían supoñer un risco para a supervivencia das novas raíñas”.
En relación a isto, o biólogo da UVigo incide en que “o voo nupcial debe producirse antes do inverno, onde a actividade das formigas diminúe até entrar nun estado semellante ao letargo, polo que a aparición de formigas con ás tenderase a producirse arredor de períodos treboentos estivais ou outonais (dependendo da especie)”.
Esta situación fixo -destaca Iago- que o humano, como “apaixoado interpretador da natureza, asociase a dependencia dos voos nupciais das condicións meteorolóxicas e estacionais citadas, forxando na cultura popular a predición de treboadas tras a aparición das formigas con ás, mesmo moitas veces afirmando que estas formigas forman parte de especies diferentes ás que non teñen ás e tamén forman os niños”.
Como curiosidade, o investigador da UVigo apunta a que “as formigas non son as únicas dependentes da proximidade de precipitacións”. Así, “en certas especies do xénero Bayadera, uns cabaliños do demo de distribución chinesa, a densidade de cópulas aumenta ante a inminencia de precipitacións, pois a auga abranda os substratos onde as femias depositan os seus ovos”.
Referencias:
- Weather conditions during nuptial flights of four European ant species. Publicado en Oecologia.
- Weather conditions during nuptial flight of Manica rubida. Publicado en Myrmecologische Nachrichten.
- Nuptial flights behavior of the African weaver ant, Oecophylla longinoda Latreille (Hymenoptera: Formicidae) and weather factors triggering flights. Publicado en Insectes sociaux.
Na aldea de Florderrei (Vilardevós, Ourense), cara o final do verao, un grupo de mulleres quedaban para abrila capela de Nosa Señora de Portas Abertas, no alto dun coutiño, e limpar miles de formigas con ás mortas que cubrían o chao da igrexa.
Non lembro a data exacta, meus avós concordaban en que era no tempo da semente dos nabos.
E naqueles mesmos días, cara o solpor, podían verse nubes de formigas arredor da capela momentos antes de aterrar e… morrer. Ese momento vino persoalmente. O da limpeza perdínmo.
Sempre me pareceu fascinante, porque aparte da realidade, que agora coñezo en detalle por este artigo, @s veciñ@s da aldea imaxinaban que esa “masacre”, ese “sacrificio”, era na honra da Nosa Señora de Portas Abertas, que alí veneran.