“O libro non pecha un traballo, para min é un punto de partida para que os veciños coñezan, entendan e valoren o valor do seu patrimonio”. O libro é O santuario da Laxe dos Bolos. Cando o sol alumea a vella montaña. Quen fala é Elena Cabrejas Domínguez, arqueóloga do Instituto de Ciencias do Patrimonio (Incipit-CSIC) e coordinadora dos traballos que sacaron á luz o petróglifo documentado a maior riqueza iconográfica do noroeste peninsular, o que o sitúa como un referente esencial da arte rupestre e do patrimonio cultural de Galicia. 

Laxe dos Bolos está situada na ladeira oriental do monte Xiabre, en Caldas de Reis (Pontevedra), unha atalaia privilexiada para contemplar a ría de Arousa e o val de Caldas. É un petróglifo monumental: mide 10 metros no eixo N-S e no E-O máis 35 metros de lonxitude. Con todo, subliña Elena Cabrejas, o que o fai excepcional é “a súa abundante e variada iconografía, o seu emprazamento, visibilidade, as súas relacións arqueoastronómicas e que os seus gravados se realizaron de maneira continua durante arredor de 3.000 anos”.

Publicidade

Identificáronse ata 16 deseños diferentes nos gravados do petróglifo, aos que hai que sumar trazos parciais e outros non definidos. “Entre os motivos hai algúns inéditos, como unha aparente espada con trazos horizontais; outros case únicos na Península Ibérica como unhas liras, das que só hai constancia nun petróglifo de Portugal; e outros, como dúas figuras que tamén foron documentadas en Escandinavia, aínda que non sabemos se gravadores locais viaxaron ao norte ou se xente de terras afastadas chegou a este lugar en peregrinación” explica a arqueóloga.

A relación de gravados identificados é a seguinte: 19 círculos simples, 25 combinacións de círculos concéntricos, seis círculos encerrando cazoletas, 15 ferraduras, oito podo-morfos, cinco grupos de cazoletas aliñadas, nove figuras cuadrangulares, catro quiro-morfos, nove pegadas de ungulados, seis cuadrúpedes indeterminados (posiblemente cervos), tres cervos con cornamenta, unha escena de equitación dacabalo ou equitación, unha figura en phi, e outras 19 figuras de difícil clasificación. Tamén se identificaron tres figuras cuadrangulares coa base semicircular, 1 ovalada e 2 cuadrangulares.

“O seu emprazamento lixeiramente inclinado é de costas á ría, ao contrario que os outros da zona, e a súa visibilidade do monte Xesteiras sitúao nunha zona privilexiada para ver a saída do sol no solsticio de verán” sinala Elena Cabrejas, que lembra a importancia que teñen os fenómenos astronómicos nas sociedades sen escritura, que sustenta a súa historia en mitos.

A extensión no tempo dos gravados, que comezaron no Neolítico e proseguiron na Idade de Bronce e a Idade do Ferro, “fainos pensar que, se distintas culturas prehistóricas e protohistóricas lle dan valor e aprecio ao mesmo espazo, estamos nun sitio sinalado, nun santuario”.

Os traballos de campo e técnicos de rexistro, investigación e documentación de Laxe dos Bolos iniciáronse en xuño de 2021 a pedimento do Concello de Caldas de Reis e foron realizados por un equipo multidisciplinar do Instituto de Ciencias do Patrimonio (Incipit-CSIC,) que tamén colaborou na realización dun plan de conservación da contorna. Coa caldense Elena Cabrejas á fronte, incluíron un rexistro 3D fotogramétrico detallado e xeoreferenciado do soporte e dos gravados, realizado por Javier Guerreiro de GeoBim; un plan de conservación da contorna e unha extensa e documentada análise da iconografía a cargo do especialista en arte rupestre Manuel Santos Estévez, quen definiu cronoloxías, paralelismos, singularidades, estilos, etc.

Pola súa banda, a empresa Tictura coordinou o desenvolvemento de actividades de divulgación, difusión e educativas (unha exposición, a presentación dos resultados, un vídeo promocional, unha unidade didáctica para escolares etc.) para dar a coñecer este patrimonio oculto, un tesouro que sobreviviu ao paso do tempo, os incendios e os adversos meteorolóxicos. 

Un aviso na década dos 80

Con todo, este petróglifo era un vello coñecido en Caldas de Reis. A veciñanza da parroquia de Saiar onde se atopa foi a que deu aviso da singular “pedra” na década dos 80 do século XX e a que lle chamou “laxe dos bolos” porque algúns gravados parecían os bolos de Pascua. Pero non é ata o ano 2001 cando transcende ao mundo académico cun calco na publicación Petróglifos de Galicia de Antonio da Peña e José Manuel Rey. “O calco que recreaban era incompleto e non incluía ningún tipo de valoración da iconografía”, explica a Elena Cabrejas.

Seis anos máis tarde, o foco volve pousarse sobre Laxe dos Bolos. Nesta ocación por iniciativa da Dirección Xeral de Patrimonio da Xunta no marco dunha delimitación de bens de interese cultural (BIC) dunha serie de petróglifos da provincia de Pontevedra. O estudo resultante da laxe caldense foi moi limitado e non rexistrou a súa complexidade e importancia.

Hai que chegar ao ano 2020 para que o Concello de Caldas de Reis promova a investigación integral, cuxos traballos de campo arrincaron en xuño de 2021 e que situaron á Laxe dos Bolos no lugar de honra que lle corresponde no patrimonio de Galicia e na arte rupestre da Península Ibérica.