Hai quen di que dende os avións “parecemos formigas”. Os edificios e coches pasan a ser diminutos e o tráfico das cidades cobra unha nova perspectiva. Porque, do mesmo xeito que nós, as formigas viven en sociedades cun alto nivel de organización e están na obriga de enfrontarse a retos como a regulación do tráfico, o coidado da prole ou a limpeza dos seus niños.
As formigas elixen coidadosamente onde construír os seus formigueiros, os cales son unha mostra da súa elevada organización. Aínda que de diferente arquitectura segundo a especie, os niños adoitan consistir en centos de cámaras interconectadas destinadas á almacenaxe de comida e á atención de larvas e raíña. Estes contan ademais co seu propio sistema de aire acondicionado xa que as formigas constrúen condutos de ventilación para unha correcta aireación das cámaras e mesmo dispoñen de áreas dedicadas expresamente como baño (Czaczkes et al. 2015).
Outra mostra do seu elevado nivel de organización é a sorprendente capacidade de usar os seus corpos de maneira cooperativa para construír pontes (Reid et al. 2015) ou mesmo balsas (Mlot et al. 2011) de miles de individuos. Estas asombrosas capacidades permítenlles facer fronte a adversidades tales como as inundacións. Aínda que quizá o seu logro máis popular siga a ser a capacidade de arruinar ata o mellor dos nosos picnics. Con todo, pese ao pequeno tamaño das cidades vistas desde as nubes e á exquisita organización destes insectos, a usual comparativa entre as sociedades humanas e de formigas esconde algunhas trampas.
Unha colonia de formigas componse de femias estériles coñecidas como obreiras e dunha (ou en ocasións varias) formigas raíña fértiles. As obreiras encárganse da construción e limpeza dos niños, así como da procura de alimento e do coidado das larvas.
Esta é unha das grandes diferenzas co noso sistema organizativo, onde desde a construción de estradas ou edificios ata o funcionamento dunha empresa leva unha execución de ordes nunha xerarquía na que o líder ve a acción a gran escala. Pola contra, nun formigueiro ninguén ten información do que está a pasar a nivel global, os individuos só manexan información local.
Aínda que os formigueiros responden sen liderado dun modo altamente organizado e efectivo ás esixencias do medio, a nivel individual as formigas non son seres intelixentes. É común pensar que se un animal logra realizar un comportamento complexo é porque é intelixente, pero o certo é que isto non sempre é así. Unha formiga segue patróns de comportamento moi sinxelos… E é a partir da interacción de miles delas seguindo devanditos patróns de onde emerxe un comportamento intelixente. Un bo símil disto é o cerebro: unha neurona compórtase de xeito sinxelo pero millóns delas funcionando simultaneamente teñen a capacidade de xerar conciencia e unha conduta intelixente.
A intelixencia de enxame (tamén coñecida como intelixencia emerxente) posúe unha gran fortaleza en comparación cos sistemas xerárquicos: aínda que algunhas das partes fallen o sistema segue a ter éxito. Pola contra, a necesidade de líderes adoita provocar que ante a súa ausencia ou erro o sistema colapse.
O modelo de intelixencia das formigas xa se emprega en informática e robótica
Na nosa sociedade contamos con diversos exemplos de redes que carecen de control central e que se rexen polos principios da intelixencia de enxame. É por iso que as formigas son unha constante fonte de inspiración. Un exemplo sinxelo deste sistema organizativo no noso mundo é Internet e as redes sociais: cada individuo publica no seu perfil o seu propio contido e a súa interacción limítase a un círculo próximo. A partir de millóns de usuarios realizando dita acción xérase unha función maior, sobre a que ninguén ten o control nin decide que material será o máis visto e compartido.
Por mencionar unha das súas aplicacións, as redes cooperativas das formigas inspiraron recentemente novos deseños en robótica. A coñecida como ‘robótica de enxames’ parte da idea de que un exército de robots sinxelos, pero capaces de interactuar entre si e axustarse aos cambios do ambiente, é máis eficaz que a antiga idea dun súper-robot. Seguindo estes principios, en marzo deste ano un grupo da Universidade de Stanford conseguiu desenvolver 6 robots de aproximadamente 70 gramos cada un que utilizando patróns sinxelos inspirados no comportamento das formigas cooperan para desprazar un coche de máis de 2 toneladas (Markoff 2016, in the The New York Times).
Así, aínda que as formigas son animais sociais, o seu sistema organizativo conta con grandes diferenzas en relación ao noso. Agora xa saben, se na próxima escapada en avión cando, ao mirar as cidades polo portelo, volven sentir que ‘parecemos formigas’, lembre que non é máis que unha mera ilusión, o seu xefe estará o luns na oficina asegurándose de que acata as súas ordes.
