Únete á nosa canle de Whatsapp
A nosa capacidade lingüística é un dos factores que diferencian aos humanos dos animais. Dicía o psicólogo evolucionista Steven Pinker que a linguaxe é unha facultade innata das persoas e, por tanto, consustancialmente unida á evolución e ao cambio.
Por definición, a linguaxe maniféstase a través de formas idiomáticas particularizadas que foron xerando unha gran diversidade lingüística. Actualmente, existen no mundo ao redor de 7.000 linguas, das que case a metade atópanse en perigo de extinción. Entre elas podemos contar unha das linguas de España, como é o asturiano (nome tradicional do idioma, fronte ao de bable), e que hoxe é obxecto de acaloradas discusións diante da súa posible declaración de oficialidade.
Que deberiamos saber sobre o asunto para non perdernos nun debate serio? Velaquí algúns puntos básicos:
Asturiano… e iso que é?
É o romance autóctono falado no territorio comprendido entre os dominios lingüísticos galego e castelán, é dicir, na maior parte de Asturias (cuns 400.000 falantes), o noroeste de León e Zamora e as terras portuguesas de Miranda. Internamente, o asturiano ten tres grandes variedades dialectais –orientais, centrais, occidentais– comprensibles entre si. Isto non ha de estrañar, pois a variación é característica de calquera lingua natural viva e a súa existencia non entorpece a conciencia unitaria sobre o idioma.
A lingua asturiana constitúe o resultado do desenvolvemento do latín falado nos territorios peninsulares xa citados. A súa procedencia do latín e o seu status en tanto que código lingüístico independente son incuestionables desde o punto de vista científico e, como tal, é considerado en proxectos de investigación internacionais, como o DÉRom.
É, por tanto, irmá doutras linguas románicas, coas que comparte filiación e un gran caudal léxico suxeito ás evolucións propias de cada unha. Pode verse un exemplo nos resultados romances do latín persicu: en galego, péxego; en asturiano, piescu; en castelán, prisco; en catalán, préssec; en francés, pêche; en italiano, pesca, etc.
Primeiras documentacións
Resulta moi complicado establecer unha data exacta que indique cando se deixou de falar en latín e cando se empezou a falar en romance. Deixando de lado as particularidades propias de cada territorio e a falta de homoxeneidade na formación das diferentes linguas románicas, vén aceptando entre os estudosos que a partir do século VIII o que se falaba era xa un romance incipiente. Con todo, o paso do romance ao plano da escritura foi moi gradual. No caso do asturiano, a maior parte dos seus textos escritos medievais datan de entre a segunda metade do século XII e finais do XIV e son de carácter xurídico. O documento máis antigo conservado é o Fueru d’Avilés, outorgado por Alfonso VII en 1155 á vila de Avilés.
En canto ás manifestacións puramente literarias, hai que esperar ata o ano 1639 para atopar o primeiro texto coñecido escrito integramente en asturiano. Trátase da obra Cando examen lles abeyes, do poeta Antón de Marirreguera. Desde entón, vén existindo unha tradición literaria escrita en asturiano de maneira ininterrompida, aínda que con diferente produción textual segundo a época.
Situación social e estandarización
O contacto das linguas asturiana e castelá en Asturias caracterizouse desde hai séculos pola situación de diglosia ou bilingüismo desequilibrado, onde a lingua A (castelán) ocupa os espazos comunicativos de prestixio, mentres que a lingua B (asturiano) cínguese aos ámbitos máis familiares ou informais.
A pesar diso, a partir do último cuarto do século XX asistiuse a un lento pero decidido proceso de redignificación e normalización social do asturiano –coñecido como o Surdimientu–, que foi consolidando unha percepción cada vez máis positiva do idioma, tal e como reflicten as enquisas. Unha das consecuencias da progresiva normalización foi a culminación exitosa do proceso de estandarización da lingua, un proceso que é análogo ao de calquera idioma con tradición escrita e, por tanto, necesita un código consensuado (o estándar) para a comunicación formal.
A Academia de la Llingua Asturiana foi a responsable de dotar ao asturiano das principais ferramentas normativas: Diccionariu, Gramática e Normes Ortográfiques.
O marco xurídico
De acordo co artigo 3.2 da Constitución española, as diferentes comunidades autónomas bilingües de España declararon nos seus respectivos Estatutos de Autonomía a cooficialidade da súa lingua propia, xunto ao castelán. Non foi este o caso de Asturias, cuxo Estatuto, aprobado en 1981, só fala de garantir a protección do asturiano. Esta formulación imprecisa materializouse en 1998 coa Ley de Uso, que outorga un amparo legal menor que o que supoñería a oficialidade.
O certo é que, nun país onde existe o concepto xurídico de oficialidade para as linguas, non ser oficial implica unha gran invisibilidade, un teito de cristal que é fonte de problemas e discriminación para os falantes de asturiano. A reivindicación da oficialidade do asturiano, que se prolonga desde a década dos 80, é lexítima, constitucional e, tamén, un primeiro paso para evitar a curto prazo a súa desaparición, o que constituiría unha perda irreparable de patrimonio humano pois, en palabras de Steiner:
Cando morre un idioma, morre con el un enfoque total –un enfoque como ningún outro– da vida, da realidade, da conciencia (…) Aprender un idioma, ler os seus clásicos, contribuír á súa supervivencia, aínda que sexa en modesta medida, é ser máis ca un mesmo.
* Claudia Elena Menéndez Fernández é profesora asociada de Filoloxía Románica na Universidade de Oviedo.
Cláusula de divulgación: a autora non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declara carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.
