Únete á nosa canle de Whatsapp
Penso a diario no Imperio romano. Pode que algún día concreto conseguira non facelo, pero temo que fose unha estraña excepción. Coñezo, ademais, a un número considerable de mulleres que tamén pensan niso, probablemente tan a miúdo ou máis.
Isto non trata de ser unha alegación machirula coa típica apostila de “elas tamén o fan…”. Hai unha explicación máis simple: como historiador da Antigüidade tiven a oportunidade de coñecer a un bo número de historiadoras, clasicistas, arqueólogas, investigadoras e divulgadoras expertas na antiga Roma. Se algo sabemos quen nos dedicamos a reflexionar sobre iso a nivel profesional é que se trata dun dos períodos históricos que máis interese suscita entre as sociedades occidentais.
Viralidade romana en TikTok
Cando hai un ano a influencer sueca Saskia Cort expuña en Instagram a pregunta “que comen e en que pensan os homes heterosexuais?” non podía imaxinar que doce meses despois desembocaría nunha tendencia viral de TikTok de alcance global.
Unha das súas seguidoras deu unha resposta certamente inesperada: “Pregunteille ao meu noivo. Di que ou pensa en nada ou pensa no Imperio romano”. O tema tivo certo tirón en redes e medios suecos en setembro de 2022, pero non alcanzaría o impacto global ata despois do pasado agosto.
Entón, o recreacionista sueco “Gaius Flavius” publicou un vídeo no que podía lerse en inglés: “Señoras, moitas de vostedes non se dan conta da frecuencia coa que os homes pensan no Imperio romano. Pregunten ao seu marido/noivo/pai/irmán: sorprenderanlles as súas respostas!”.
Co paso dos días TikTok converteuse nun fervedoiro de vídeos de mulleres preguntando aos seus achegados homes pola cuestión. As sorprendentes respostas que daban acabaron por converter a etiqueta #RomanEmpire na tendencia do momento.
Tras publicarse a noticia en The Washington Post, replicada por medios diversos como Time, Cosmopolitan ou Financial Times, e coa participación “estelar” de Elon Musk admitindo pensar cada día no Imperio romano, a polémica foi vox populi durante a segunda quincena de setembro.
Viñetas, reels, memes e vídeos parodiando a cuestión ou ganchos publicitarios asolagaron as redes. O fenómeno xeneralizouse de tal maneira que “este é o meu Imperio romano” converteuse nunha expresión común e recoñecible para sinalar algo no que se pensa de forma constante.
A Antigüidade hoxe en día
Esta frenética tendencia pode parecer unha moda banal e pasaxeira (e en boa medida así é), pero ao mesmo tempo é un material de traballo moi interesante desde o punto de vista dos estudos de xénero e de recepción da Antigüidade.
Estes últimos son unha das liñas máis actuais e innovadoras de investigación dentro das denominadas Ciencias da Antigüidade. Actualmente xa non só investigamos para entender e interpretar ese pasado a partir dos restos conservados (textos, restos arqueolóxicos, etc.). Tamén comezamos a prestar unha atención considerable a como e por que as sociedades “posclásicas”, desde a Idade Media ata o presente, imaxinaron, recrearon e reinventaron a Antigüidade.
Proxectos de investigación como ANIHO, ANTIMO, IMAXINES ou Marginalia Classica están a dedicarse a analizar o impacto que tiveron e seguen tendo na nosa percepción do pasado romano medios como a pintura histórica, a ópera, as novelas, o cinema e a televisión, o cómic ou os videoxogos. Neste exercicio de reflexión está a clave para comprender esta polémica e as dinámicas das redes sociais son sen dúbida un novo obxecto de estudo.
En concreto, películas tan influentes como Gladiator, e series como Roma ou Spartacus popularizaron unha imaxe da antiga Roma totalmente estereotipada e reducionista.
A guerra é un elemento central e omnipresente nesas producións, xunto cos espectáculos violentos como as loitas de gladiadores. Non é casualidade que boa parte das noticias sobre a tendencia viral fosen ilustradas con imaxes destes filmes. O lexionario e o gladiador son as dúas figuras máis icónicas e o merchandising turístico e as tendas de souvenires na Roma actual confirmarían esta percepción popular. Así mesmo, o poder desmedido dos emperadores, a corrupción ou as orxías serían outros dos grandes tópicos sobre ese período histórico.
Era Roma tan masculina como cremos?
A polémica permitiu a historiadoras como Mary Beard, Patricia González Gutiérrez, Casey Haughin-Scasny ou Paloma Martín-Esperanza, entre outras, expoñer algunhas das razóns profundas que se esconden detrás dunha idea “hipermasculinizada” da Antigüidade romana e do afán por imaxinar ese pasado como un espazo seguro da machoesfera.
Por unha banda, todas coinciden na importancia de medios populares como o cinema na conformación desta imaxe. Por outro, subliñan que, aínda que Roma era unha sociedade eminentemente patriarcal, foi igualmente unha sociedade en constante evolución, complexa e diversa, cuns parámetros sobre o xénero, a sexualidade ou as dinámicas de poder que non serían tan familiares nin monolíticos como se puido pensar. O arqueólogo e divulgador Mikel Herrán resumía está idea dunha forma moi directa e accesible: “Ese Imperio romano no que pensan os bros é unha versión moi limitada do que foi a antiga Roma”.
Coinciden igualmente en que esta imaxe prototípica é só a forma actual dunha longa “cadea de recepcións”. É dicir, afunde as súas raíces en toda unha serie de momentos da historia nos que diversas sociedades puxeron os seus ollos no pasado romano en busca de inspiración, con afán de emular a súa suposta grandeza e os seus logros civilizatorios, pero tamén para atopar precedentes aos males do seu tempo.
Falouse de momentos clave como o Renacemento, a Ilustración, o fascismo italiano ou o “Imperio estadounidense”, pero o certo é que mirar á antiga Roma como espello do presente pode rastrexarse practicamente ao longo de toda a historia de Occidente. Tamén en contextos transcendentais tan recentes como a crise do coronavirus, o asalto ao Capitolio en xaneiro de 2021 ou a guerra entre Rusia e Ucraína.
Un debate sexista do estilo “pensamentos de homes vs. pensamentos de mulleres” simplificaría a complexa diversidade que expoñen as cuestións de xénero
Un aspecto central nos estudos de recepción é atender ao contexto sociocultural e político que explique un determinado achegamento á Antigüidade. No caso da tendencia actual atopámonos ante unhas sociedades occidentais que observan o declive da súa hexemonía nun mundo globalizado e cada vez máis multipolar. Unha sociedade na que a loita feminista transinclusiva logrou avances considerables nos últimos anos, mentres que a reacción machista está a ser visceral.
Neste sentido, un debate sexista do estilo “pensamentos de homes vs. pensamentos de mulleres” simplificaría a complexa diversidade que expoñen as cuestións de xénero. Este é o caldo de cultivo para apelar a unha idea nostálxica dun suposto pasado glorioso, un mundo clásico como berce de Occidente, no que os homes (brancos e heterosexuais) eran machos alfa e as mulleres non cuestionaban o seu papel na sociedade. Unha apropiación interesada do pasado que a extrema dereita de moitos países, aínda que non en exclusiva, está a explotar con asiduidade.
Non sabemos cal será a próxima “gran polémica” na que a antiga Roma volverá estar no centro da atención mediática. Creo non equivocarme se auguro dúas certezas. En primeiro lugar, non será a última. E en segundo, independentemente da forma que adopte, dirá máis sobre as nosas inquedanzas do presente que sobre as complexas realidades do pasado.
*Oskar Aguado-Cantabrana é investigador posdoutoral do Departamento de Estudos Clásicos da Universidade do País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea
Cláusula de divulgación: Son membro do proxecto de investigación ANIHO, que menciono xunto a outros no artigo. Trátase dun proxecto de investigación universitario, con sede na EPV/EHU e financiado polo Ministerio de Ciencia e Innovación. É un proxecto dedicado a analizar a recepción da Antigüidade no mundo contemporáneo, temática absolutamente ligada ao artigo. Ao mesmo tempo, son contratado posdoutoral do Goberno vasco, vinculado á UPV/EHU.
