A cabeza dunha boneca soterrada nunha parcela no barrio de Entrevías, en Madrid. Unha botella de tónica dos anos 60 e un paquete de pipas. Son a memoria arqueolóxica das vidas interrompidas pola guerra civil e pola posguerra. Un traballo que está a levar a cabo o arqueólogo galego Alfredo González-Ruibal, dende onde nos atende ao outro lado do teléfono. Escóitase o son ambiente; o movemento. A voz é calma un día despois de ser noticia: recibiu o Premio Nacional de Ensaio, que outorga o Ministerio de Cultura, polo seu libro Terra arrasada: unha viaxe pola violencia do Paleolítico ao século XIX (Crítica). A súa “apaixonante forma” de relatar os conflitos armados valeulle o galardón dotado con 30.000 euros.
González-Ruibal naceu en Madrid pero criouse en Galicia. Tamén é coñecido como Guerra en la Universidad no mundo da divulgación. Con el repasamos nas seguintes liñas a guerra en Oriente Medio, a destrución de Gaza, a memoria histórica en España e o devir dun mundo que semella ser cada vez máis violento.
—Antes de nada, parabéns polo Premio Nacional de Ensaio. Como recibiu a noticia?
—É unha sensación rara. Dígoo como arqueólogo. Estamos moi afeitos a escribir para os nosos colegas ou para o público xeral, sobre todo para divulgar os novos achados. Pero non creo que pensemos no noso traballo como un exercicio intelectual, como é o ensaio. Dende ese punto de vista alégrome de que se premie un libro de arqueoloxía. Contribúe a normalizar a disciplina como unha forma de reflexionar dentro das humanidades e das ciencias sociais. Supoño que asociamos máis o ensaio á historia, á literatura e á filosofía. E isto é a demostración de que tamén se poden facer reflexións sobre a condición humana dende o punto de vista arqueolóxico.
—Reflexións que xa fai habitualmente grazas á súa faceta como divulgador. A súa conta de X (antes Twitter) @GuerraenlaUni ten máis de 155.000 seguidores. Como de importante é chegar ao gran público?
—Levo moitísimos anos facendo divulgación. Comecei coa arqueoloxía da guerra civil porque me parecía imposible facer arqueoloxía da época contemporánea, do máis recente, do que nos afecta a todos, sen que fose pública. De feito, o meu primeiro artigo sobre arqueoloxía da guerra civil chámase Facer as cousas públicas. Ese era un dos obxectivos principais: facer público aquelo que moitas veces queda só no eido da academia ou foi agochado e silenciado por réximes políticos. A versión de Twitter é o último avatar da miña experiencia divulgando en redes. Comecei cun blog, fixen cousas en Facebook con colegas e o ensaio era unha forma máis de divulgar e de intentar chegar a un público máis xeral.
—En Terra arrasada non aborda a guerra civil española. Por que?
—Escribín dous libros sobre a arqueoloxía da guerra civil xusto antes de Terra arrasada, un en 2016 e outro en 2020. Comecei a escribir este xusto despois de publicar o último. Isto é como unha evolución, unha secuela desa arqueoloxía da guerra civil nun contexto máis amplo e universal tanto no tempo como no espazo. E non quería repetir nin resumir cousas que xa dixera nos outros libros.
—Leva anos traballando na arqueoloxía da guerra civil. Foi coordinador dos traballos no Val dos Caídos e escavou moitos outros xacementos da época. Que acontece coa memoria histórica?
—Nos últimos 25 anos dende que comezou esta mobilización pola memoria histórica avanzouse moitísimo. Ás veces non lembramos como estabamos antes, nos 80 e nos 90, cando isto non era nin sequera un tema do que se podía falar ou do que a xente estivese disposta a falar. Por un lado avanzouse moito no recoñecemento das vítimas, sobre todo dende o punto de vista simbólico. E por outro, segue habendo espazos que continúan á sombra, silenciados ou cos que aínda non nos atrevemos a lidar.
Un dos exemplos máis claros é o Val do Caídos. É un monumento que no fondo, despois de todo o que se fixo, segue estando ao servizo da memoria franquista. Dá igual que non estea Franco nin José Antonio Primo de Rivera, que fixeramos exhumacións e escavacións… mentres non haxa unha transformación total dese espazo será un espazo franquista. Para min é o último que queda con esa potencia simbólica e por iso é tan difícil meterlle man. Pero tamén hai unha falta de vontade por parte das institucións. Creo que lle teñen medo. Non sei como dicilo… Creo que hai xente que o percibe como demasiado poderoso.
Tamén se poden facer reflexións sobre a condición humana dende o punto de vista arqueolóxico
—Co auxe da ultradereita en Europa e a reclamación dos símbolos franquistas en España, xunto coas reflexións que recolle vostede en Terra arrasada… Estamos ante unha escalada da violencia?
—Estamos ante novas formas de violencia. Nos últimos 100 anos houbo unha violencia case continuada en distintos puntos. O que estamos vendo agora é unha ruptura das normas da guerra; das leis da guerra. Despois da Segunda Guerra Mundial establecéronse unhas normas que, aínda que non se cumpran, están aí. Iso estase empezando a queimar; xa non hai un consenso de que o dereito internacional humanitario debe de cumprilo todo o mundo.
Isto pasa ao mesmo tempo no que están comezando a proliferar todo tipo de conflitos que xa non son estatais, de estados-nación contra estados-nación, senón conflitos civís e conflitos nos que interveñen moitas faccións distintas que xa non son necesariamente estatais. Falamos de milicias, terroristas, narcotraficantes… O panorama é preocupante pero non estamos ante a terceira guerra mundial, que parece que é o medo supremo. É algo moi remoto e con moi poucas posibilidades de que suceda. O verdadeiro perigo é este conflito xeneralizado de baixa intensidade pero sen ningún tipo de control nin norma que lle poña límite.
—É inevitable pensar no que está a acontecer en Oriente Medio e, nomeadamente, en Gaza, no Líbano… Estanse a bombardear hospitais, por exemplo, sen que Israel respecte as normas internacionais nin os dereitos humanos. Que acontece? Por que non aprendemos dos anteriores conflitos?
—A memoria si funciona pero haina que manter viva. Durante 70 anos a memoria do fascismo e da violación sistemática dos dereitos humanos na segunda guerra mundial funcionou e funcionou ben. Agora estámonos enfrontando a dous problemas. Por un lado, o debilitamento do estado-nación en practicamente todo o mundo, que fai que outros actores estean cobrando relevancia; actores que non están dispostos a cumprir normas. Por exemplo, os yihadistas no Sahel ou os narcotraficantes en México.
Por outro, enfrontámonos a un problema que é Israel; un axente estatal e un país supostamente democrático que está violando todas as normas co permiso das potencias democráticas occidentais. E iso é máis grave que o dos yihadistas, o dos milicianos ou os narcotraficantes porque xa sabemos que eles están fóra do sistema. O problema é cando alguén que está dentro decide non cumprir as normas e a comundiade internacional decide que está ben.
Neste caso temos o problema complexo do xenocidio xudeu na Segunda Guerra Mundial, que é a papeleta que están xogando, e que aínda está servindo para autorizar todo tipo de accións por parte de Israel. Evidentemente non é a primeira vez que o fai. Agora está aplicando unha violencia claramente xenocida, como mínimo coa violación sistemática de dereitos humanos. Porén, non atopa unha resposta contundente por parte de occidente, ou nin sequera un desexo de poñer límites. Tamén temos un elemento importante que hai que ter en conta, que é o auxe do ultradereita e dos discursos neoimperiais e militaristas en todo o mundo. Moitos dos países que están a apoiar a violencia de Israel son países onde están gobernando réximes populistas e reaccionarios.
Moitos países que apoian a Israel están gobernados por réximes populistas e reaccionarios
—Con esta situación que vostede pon sobre a mesa, a onde imos parar?
—Unha posibilidade, pensando noutros contextos históricos similares, é o desmantelamento das estruturas estatais, a desaparición dos estados-nación tal e como os coñecemos e a proliferación de milicias e exércitos privados e grupos armados que actúan por conta propia e que teñen moitas das características dos estados, mesmo na construción de infraestruturas, etc. Podemos estar indo cara a un mundo que pase de ser multipolar a ser completamente atomizado. Nun mundo atomizado é máis difícil organizar a terceira guerra mundial pero, por outro lado, é moito máis complicado poñerse de acordo para establecer límites, manter o mínimo do dereito internacional humanitario e evitar os peores excesos da guerra.
Cando todo o mundo é un señor da guerra, dá igual que sexa yihadista que un señor do Pentágono, o que vemos é un caos na violencia. Para que non quede a cousa tan pesimista, por agora temos unha conciencia histórica que non tiña a xente no século XIX. É certo que nestes 80 anos se avanzou moito na educación dos dereitos humanos e creo que iso é o que está poñendo límites: a memoria, a educación e as normas que aínda temos vixentes do século XX. Temos que seguir loitando por manter viva a memoria, reforzar a educación e seguir loitando por que o dereito internacional continúe manténdose en vigor.
—Despois destas reflexións, e tirando de imaxinación: a terra en Gaza, igual que no seu libro, está a quedar completamente arrasada. Que podería atopar alí un futuro arqueólogo?
—Pola experiencia do que estamos a facer agora en Entrevías, a aniquilación total é a gran fantasía contemporánea dos réximes autoritarios. Conseguir aniquilar o presente, o futuro e o pasado. Iso é o que está en xogo en Gaza nestes momentos: a aniquilación total. Se unha cousa aprendemos os arqueólogos é que iso é imposible, aínda que os israelitas sexan bastante expertos na aniquilación humana e material, pero sempre queda algunha pegada. Sempre quedan ruínas, entullo, ou no peor do casos quedan cinzas. E desas cinzas podemos seguir reconstruíndo os crimes e a historia do que pasou alí.
O que temos en Gaza lémbrame moito ao que estamos escavando nós agora mesmo; edificios bombardeados que quedaron reducidos a ruínas, a cascote, pero debaixo do entullo seguimos atopando a vida antes da guerra, seguimos atopando os cimentos das casas que houbo, os obxectos, como era a vida dese barrio. A vida da xente corrente, antes de que quedara destruída pola guerra. O mesmo vai pasar en Gaza: debaixo do entullo da destrución, vai quedar a vida dos palestinos. A súa memoria está aí.
A aniquilación total é a gran fantasía contemporánea dos réximes autoritarios
—Por que é tan importante recuperar a memoria do cotiá, as vidas que se romperon coa guerra?
—Moitas veces pensamos que as guerras rematan cando escoitamos o último tiro nun campo de batalla pero as guerras continúan de diversas maneiras. Continúa o efecto na vida da xente, os desposuídos pola violencia, normalmente as clases máis desfavorecidas, a xente que perdeu a guerra. Todos eles son vítimas incluso moitos anos despois.
—De todos os xacementos que estudou nos últimos 20 anos, cal foi o que máis lle impactou?
—Un dos sitios máis emocionantes e tremendos é unha cova que estudamos en Etiopía hai 15 anos. Foi o escenario dunha masacre do exército colonial fascista italiano. Alí mataron preto dun milleiro de persoas, a meirande parte mulleres e nenos. Foi unha masacre ocultada polo réxime fascista e foi descuberta por un historiador que atopou os documentos no ano 2008 e encontrou despois unha narración dunha das persoas que participou falando de como empregaron gas mostaza para asasinar a xente que estaba dentro da cova.
Seguindo esas indicacións, fomos ao escenario da masacre e alí estaba. Atopamos os corpos das persoas asasinadas e sobre todo encontramos como reconstruíron a vida baixo terra, nesa cova, un pouco como pasa agora en Gaza, ante o poder destrutor dun exército moderno. Estaban os sitios onde durmían, onde facían a comida, estaban todas as cerámicas postas cando foron asasinados, os graneiros… Era moi conmovedor ver os últimos intres da vida desa xente, campesiños que foron aniquilados polo colonialismo fascista.
—Entendo que isto tamén é o que atopan en Entrevías, o caos dentro do cotiá.
—Si, o que máis me importa da arqueoloxía do conflito é recuperar a experiencia cotiá da xente. Sobre todo das persoas que quedan fóra do discurso, dos non combatentes, pero tamén dos soldados. Ves a moitos deles recrutados evidentemente á forza pero que preferirían estar en calquera outro lugar. A experiencia desta xente, como sobrevivien, non só fisicamente, senón tamén psicoloxicamente nestes contextos tan complicados e tan duros.