Únete á nosa canle de Whatsapp
Convídolles a facer unha viaxe ao pasado. Retrocedamos a 1970. En marzo dese ano, o prestixioso neurocirurxián Robert J. White levou a cabo unha operación insólita. Nun hospital de Cleveland (EE.UU.), White logrou por primeira vez conectar a cabeza dun mono no corpo doutro. A intervención durou 18 horas, e cando o mono espertou, podía ver, oír, cheirar e mesmo morder. A noticia causou sensación.
Podemos dicir que este foi o primeiro transplante de cerebro –ou, mellor dito, de cabeza– “exitoso”. White, que era profundamente crente –non en balde foi asesor de bioética médica de dous papas–, preferiu denominalo “transplante de corpo”. Estaba convencido de que o cerebro contiña a alma e que esta se podería traspasar ao novo receptor.
O seu logro foi breve, xa que o mono faleceu aos poucos días. Pero White seguiu no seu empeño, realizando centos de experimentos máis. E ata o final dos seus días fantaseou con repetir a fazaña en humanos. Chegou a ter incluso un candidato, un mozo tetrapléxico que aspiraba a conseguir un “corpo mellor”. O seu soño nunca chegou a cumprirse.
White non foi o único en tentalo, pero si o máis destacado. Seu é o mérito de ter desenvolto numerosos procedementos cirúrxicos que seguen utilizándose hoxe en día para salvar vidas. Pero o seu traballo tamén foi obxecto de duras críticas: chegou a ser catalogado como estandarte da “crúa e cruel industria da vivisección”, o que posiblemente frustrou a súa carreira ao Nobel.
Problemas de conexión coa medula
A pesar dos incribles avances da ciencia, aínda non puidemos trasplantar o cerebro. O problema radica nunha cuestión nada menor: ninguén conseguiu conectar o novo órgano coa medula espinal do corpo receptor. De feito, nos experimentos de White os monos quedaban paralizados de pescozo para abaixo. Isto explicaría por que o seu candidato era tetrapléxico: nese sentido, non tiña nada que perder.
Considerado por algúns como “o obxecto máis complexo do universo”, o cerebro establece millóns de conexións que controlan todas as funcións do noso corpo. E volver conectar toda esta maraña coa precisión necesaria para recompoñer os circuítos aínda non está ao noso alcance.
Ademais, se puidésemos transplantalo, que ocorrería cos nosos recordos, as nosas emocións e con todo aquilo que aprendemos? Son cuestións en absoluto banais xa que, e nisto si estaremos todos de acordo, este órgano ten a chave de acceso á nosa identidade.
Neuronas de reposto
Como, de momento, non é posible trasplantar o cerebro completo con éxito, quizá si poidamos moderar as nosas expectativas e botarlle unha man na súa asombrosa capacidade de remodelarse. A resiliencia permítenos adaptarnos a circunstancias difíciles e superar a adversidade. E disto sabe moito o noso protagonista, que se adapta continuamente ás condicións da contorna. E conségueo modificando as conexións entre as súas neuronas: formando unhas novas e eliminando outras.
Esta facultade coñécese como plasticidade e explica que poidamos aprender a resolver unha ecuación matemática, lembrar o nome dun bo viño ou eliminar os recordos que xa non nos serven. Tamén permite que, en certos casos, nos recuperemos dunha lesión cerebral.
Pero a plasticidade cerebral ten unha cara B. Pode enmascarar enfermidades como o párkinson ou o alzhéimer, que pasan desapercibidas anos –ou décadas– mentres o cerebro afánase en compensar os estragos que progresivamente van causando.
Sabemos que as neuronas cambian as súas conexións, pero rexenéranse? A maioría de vostedes responderán que, co tempo, imos perdendo estas células nerviosas e que non podemos repoñelas.
Con todo, e aínda que segue suscitando debate, descubrimos que non é así. O noso cerebro contén células nai que xeran novas neuronas cada día. Este proceso coñécese como neuroxénese e o seu descubrimento revolucionou a neurociencia.
Lamentablemente, tal capacidade persiste só en rexións moi concretas do cerebro adulto. Unha destas zonas é o hipocampo, que participa na aprendizaxe e a memoria.
Pero temos boas noticias. A creación de novas neuronas pódese estimular. O exercicio ou os alimentos ricos en antioxidantes, por exemplo, favorecen este proceso de renovación. E tamén sabemos que a obesidade, o envellecemento ou as enfermidades neurodexenerativas fréano.
Por tanto, activar a formación de neuronas para que o cerebro se rexenere converteuse nun apaixonante reto para a ciencia.
Transplante neuronal
E é neste punto onde podemos retomar o vello soño do transplante con posibilidades de éxito. A idea é sinxela: morren neuronas e substituímolas por outras. Quizais lle sorprenda saber que levamos décadas facéndoo.
Aínda que esta intervención se probou como posible tratamento en distintas enfermidades neurolóxicas, vou falar sobre a que mellor coñezo: o párkinson. Esta enfermidade caracterízase porque morren as neuronas que producen dopamina. A súa ausencia xera un caos nos circuítos cerebrais que dá lugar a problemas, sobre todo motores.
Para tentar reparar estes danos, realizáronse transplantes de neuronas que producen ese importante neurotransmisor. E os resultados foron excelentes en animais de laboratorio e nun bo número de pacientes, que viron como melloraban os seus síntomas.
Pero son só experimentos. Antes de dar o salto definitivo á clínica, debemos resolver unha serie de problemas. Necesitamos unha fonte accesible de neuronas, xa que ata o de agora se obtiñan de tecido fetal, coas limitacións que supón. Requírense miles desas células para repoñer todas as que morreron nun paciente, e millóns se pensamos no número de afectados.
Neste sentido, as células nai ofrecen, sen dúbida, grandes oportunidades. Debemos conseguir ademais que as neuronas sobrevivan tras o implante e, aínda por riba, que se conecten correctamente coas veciñas. Imposible aburrirse con tanto por facer!
Chegados a este punto, a capacidade de rexeneración cerebral quizais aínda non cumprise as súas expectativas. Pero confíe na ciencia, que, do mesmo xeito que o cerebro, é experta en resiliencia.
*Jannette Rodríguez Pallares. Profesora Titular de Anatomía e Embrioloxía Humana, Universidade de Santiago de Compostela
Cláusula de divulgación: Jannette Rodríguez Pallares é mebro da Sociedad Española de Neurociencia. O grupo de investigación do que forma parte recibe fondos de investigación do Ministerio de Ciencia e Innovación, Xunta de Galicia e FEDER.
