Únete á nosa canle de Whatsapp
Historicamente relacionadas con prácticas como rituais relixiosos e outras experiencias místicas, as substancias psicodélicas empezaron a espertar o interese científico a mediados do século XX. Atraeron a atención como unha clase de drogas que inducían estados alterados da consciencia.
Nesa época, xa houbo tentativas de usalas como fármacos que facilitasen as sesións de terapia dos psicólogos clínicos. Con todo, varios procesos xudiciais que tiveron lugar na década dos 60 criminalizáronas sen unha base científica clara. Máis ben, foi unha resposta social e política aos fenómenos de contracultura emerxentes neses momentos.
Debido a iso, a investigación con psicodélicos en humanos foi restrinxida de forma severa ata os anos 90. Foi entón cando recuperaron un atractivo como posibles ferramentas terapéuticas contra distintos trastornos mentais, o que hoxe está en pleno auxe.
Naturais e non tanto
A maior parte dos compostos psicodélicos –tamén coñecidos como psico-miméticos, enteóxenos, empatóxenos, entactóxenos ou alucinóxenos– son de orixe natural, esencialmente plantas e fungos, aínda que o descubrimento fortuíto das propiedades alucinóxenas da dietilamida de ácido lisérxico (LSD) por Albert Hofmann en 1948 levou ao desenvolvemento de substancias semi-sintéticas con propiedades equivalentes.
Conforme as súas calidades farmacodinámicas –é dicir, segundo os sitios de unión que interaccionan no organismo e o efecto que producen no comportamento humano–, hai tres familias de substancias:
– Anestésicos disociativos, como a ketamina, que causan unha desconexión do suxeito co ambiente que lle rodea.
– Psicodélicos serotonérxicos clásicos, como o LSD, a psilocibina e a dimetiltriptamina ou DMT, que producen un estado alterado da conciencia.
– Entactóxenos, como o MDMA ou éxtase, que xeran un aumento da empatía e sociabilidade.
Investigacións prometedoras
Hoxe en día, o interese científico polos psicodélicos rexurdiu pola súa potencialidade para tratar enfermidades mentais como o trastorno depresivo maior, o trastorno de estrés pos-traumático e diferentes tipos de adiccións.
Neste contexto, a ketamina foi recentemente aprobada pola Administración de Alimentos e Medicamentos dos Estados Unidos (FDA) como unha nova clase de fármaco antidepresivo. Ademais, o MDMA está sometido a avaliación en ensaios clínicos en fase III para o trastorno de estrés pos-traumático, mentres que a psilocibina e o LSD son obxecto de varios ensaios en fase II e III.
A ketamina resultou útil como fármaco de acción rápida contra a depresión resistente. Produce efectos case inmediatos en doses inferiores ás utilizadas como anestésico tanto en animais de experimentación como en humanos. Pola súa banda, a psilocibina e o LSD presentan propiedades como antidepresivo e modulador do estado de ánimo, respectivamente.
Esta capacidade de producir unha resposta rápida e sostida tras unha administración son a mellor baza dos psicodélicos. Hai que comparalo coa abordaxe convencional, baseado no uso de medicamentos que actúan sobre os niveis de neuro-transmisores como a serotonina e a noradrenalina.
É o caso do popular prozac e outros fármacos, que necesitan un tempo máis prolongado de administración, a miúdo varias semanas. E, ademais, non son efectivos en moitos casos.
Recuperar as conexións perdidas
O fundamento das propiedades antidepresivas dos psicodélicos baséase na atrofia das neuronas da cortiza cerebral, considerada como unha marca distintiva da depresión. Consiste nunha alteración morfolóxica das dendritas, as prolongacións celulares que utilizan as neuronas para conectarse entre elas. Ao contraerse ou desaparecer, as conexións ou sinapses entre neuronas diminúen de forma considerable.
Estudos pre-clínicos demostraron a eficacia dos psicodélicos para xerar plasticidade neuronal e producir efectos terapéuticos rápidos e sostidos tras unha administración única. Estes resultados inspiraron o desenvolvemento de estratexias enfocadas máis en reparar circuítos neuronais que en rectificar desequilibrios neuro-químicos.
Dentro deste contexto, David E. Olson e colaboradores da Universidade de California Davis introduciron en 2018 o termo psico-plastóxeno, do grego psico (mente), plasto (moldear) e geno (producir). Define eses compostos de natureza psicodélica que presentan a habilidade de re-conectar rapidamente circuítos neuronais mediante mecanismos de plasticidade neuronal.
Conforme con esta denominación, un fármaco psico-plastoxénico debería producir un cambio na plasticidade medible (crecemento de neuritas, densidade de espiñas dendríticas e número de sinapses) nun período curto de tempo (24-72 horas) e tras unha administración única.
Na actualidade considérase que o uso dos psicodélicos como compostos psico-plastoxénicos apunta a un cambio de paradigma no campo da neuro-psiquiatría. As novas aproximacións estarían baseadas na modulación selectiva de circuítos neuronais mediante o uso de pequenas moléculas como medicamentos.
Así, investigacións recentes suxiren que a hipótese do desequilibrio neuro-químico como causa da depresión, por exemplo, sería unha drástica simplificación. Deberían terse en conta outras conxecturas, como a da neuro-plasticidade.
“ Na actualidade considérase que o uso dos psicodélicos como compostos psico-plastoxénicos apunta a un cambio de paradigma no campo da neuro-psiquiatría”
Neste sentido, as enfermidades mentais poderían ser consideradas como alteracións de circuítos neuronais inducidas por unha combinación de factores xenéticos e ambientais. Aqueles compostos capaces de rectificar os devanditos circuítos patolóxicos poderían servir como ferramentas terapéuticas.
Incógnitas por resolver
Os investigadores que exploramos na fronteira desta área de coñecemento atopámonos na actualidade fronte dúas incógnitas que resolver:
1. Contribúen as experiencias místicas e os efectos alucinóxenos dos psicodélicos nas súas respostas terapéuticas? Ou quizais non son necesarios para producir efectos antidepresivos, ansiolíticos e antiadictivos? No caso dos psicodélicos serotonérxicos, estes únense a un tipo de receptor de serotonina (5-HT2A), e sabemos que outras substancias que interaccionan con ese receptor non producen efecto alucinóxeno.
Esta disparidade observada para compostos que se unen a un mesmo receptor fai que se estean dedicando inxentes esforzos en pescudar se existe unha correlación entre o efecto alucinóxeno a nivel de comportamento, o efecto en plasticidade a nivel neuronal e o efecto terapéutico a nivel clínico.
2. Os psicodélicos serotonérxicos e a ketamina exhiben resultados similares nos estudos: ambos promoven a plasticidade en neuronas da cortiza cerebral. Como é posible que fármacos que se unen a receptores tan distintos –receptores 5-HT2A de serotonina e NMDA de glutamato, respectivamente– causen modificacións comparables en arquitectura neuronal e en comportamento?
O Instituto de Parasitoloxía e Biomedicina López-Neyra do CSIC en Granada desenvolve na actualidade un proxecto enfocado en elucidar esta segunda incógnita. Para iso contamos cun modelo experimental baseado en neuronas en cultivo, obtidas a partir de células proxenitoras neuronais –un tipo de células nai– provenientes da cortiza cerebral.
*Juan F. López Giménez, científico titular do CSIC. Instituto de Parasitoloxía e Biomedicina López-Neyra (IPBLN-CSIC)
Cláusula de divulgación. Juan F. López Giménez recibe fondos da Axencia Estatal de Investigación, pertencente ao Ministerio de Ciencia e Innovación do Goberno de España
