Únete á nosa canle de Whatsapp
Resulta paradoxal que nalgunhas circunstancias gostemos de pasar medo. Unha película de terror que pon pel de galiña torna divertida cando a escena termina ben ou cando nos damos conta de que estamos a ver unha mera fantasía. Entón o medo alíviase e dá paso á alegría, é dicir, a gozar de algo que en principio nos atemorizou. O paradoxo está en que, por definición, o medo é un proceso emocional que nos avisa dunha ameaza, de algo que pon en risco a nosa integridade física ou psíquica. Polo tanto, a experiencia debería ser de todo menos rexoubeira.
Acéndese o sistema de alarma
Para entender este fenómeno, debemos empezar concibindo as emocións como un sistema de alarma que nos avisa que algo importante está a ocorrer. Algo relevante por ser bo para nós ou por ameazarnos dalgunha forma. Hai, polo tanto, dous tipos de emocións.
En primeiro lugar, temos as de ton hedónico positivo, que son as que nos resultan agradables, as que queremos que se repitan e lévannos a aproximarnos a iso que nolas producen. Gústanos estar coas persoas que nos queren e facemos todo tipo de achegamentos para permanecer xunto a elas o maior tempo posible.
En segundo lugar, están as emocións de ton hedónico negativo, que son as desagradables. Non queremos que se repitan e lévannos a afastarnos o máis posible delas. Non nos gusta estar á beira dunha persoa violenta que nos mira mal e revólvenos o corpo.
Como bo sistema de alarma, as emocións deben estar activas o menor tempo posible: se duran máis do estritamente necesario convértense nun problema en si mesmas. Teñen que avisarnos da situación e apagarse o máis rapidamente posible.
Contrapeso de emocións
Para lograr isto, as emocións positivas e negativas regúlanse entre si. É dicir, despois da alegría de atoparme cun amigo que facía moito tempo que non viamos, ao separarnos quédanos a tristeza de non saber canto tardaremos en atoparnos de novo. A emoción positiva é substituída pola negativa, que desactiva a anterior e permítenos regresar a unha situación emocionalmente neutra con rapidez.
Do mesmo xeito, o medo que nos pode producir a presenza dun can grande, con ollos inxectados de sangue e que parece mirarnos con pérfidas intencións disípase cando aparece o dono e ponlle a correa. E se non foi suficiente isto, desaparecerá cando se afaste de nós o suficiente para perdelo de vista. O medo tórnase alivio, produce unha emoción positiva que desactiva o propio temor cando este xa non é necesario.
Este paradoxo que converte as emocións de ton hedónico positivo en negativo e ao contrario denomínase tecnicamente proceso opoñente. É o principal responsable da regulación das emocións que coñecemos como primarias, é dicir, aquelas producidas por algo externo a nós, como ver a un amigo ou a aparición dun can mal encarado.
Con todo, este fenómeno non aparece coas emocións secundarias, é dicir, aquelas que son producidas por unha representación mental, como lembrar devandito encontro ou rememorar o episodio do can ameazante. A persistencia da situación na nosa mente fai que as emocións secundarias duren moito máis tempo que as primarias e que o seu proceso de regulación sexa moi diferente.
A psicoloxía das montañas rusas
O proceso opoñente é o responsable de que cando, por exemplo, montámonos nunha montaña rusa, o medo que nos produce resúltenos divertido, especialmente se a experiencia é suficientemente curta para que non nos sensibilicemos ao devandito medo.
Para que sexa divertida, unha montaña rusa debe asustar moito durante un período moi breve. Pero as seguintes veces que nos montemos, o susto case xa nin aparecerá, a anticipación que aprendemos de que sairemos ilesos da situación fai que practicamente non sintamos o medo. E, ao mesmo tempo, tamén irá desaparecendo a diversión do proceso opoñente cando termine.
A relación é directa: a máis medo, máis diversión. Por iso, as novas montañas rusas teñen que ir sendo cada vez máis grandes e máis bestiais, para gozar do efecto do proceso opoñente. E por iso gozamos dunha historia de terror, dunha película de medo, dun deporte de risco ou dos tétricos disfraces e celebracións de Samaín. A intensidade do divertido (proceso opoñente) que resulte provén da intensidade que proporcione o proceso primario (o medo).
Os restos do medo súmanse ao alivio
Hai unha transferencia da intensidade ou excitación emocional da emoción primaria, o medo, á secundaria, o alivio, a alegría ou a diversión. A chamada transferencia da excitación formula que se unha persoa activouse nun contexto emocional primario e ao pouco intre atópase no contexto opoñente, este provocará unha segunda emoción, que terá a intensidade da primeira máis a desa segunda activación. Algo así como se os restos da activación que produciu a primeira emoción súmanse á que produce a segunda.
Sen dúbida, unha das cousas que nos pode producir máis medo, ou medo con máxima intensidade, é a morte e todo o relacionado con ela. Por iso non é de estrañar que ao seu ao redor xurdisen moitas actividades divertidas, desde Halloween ás películas e series de terror. E dada a transferencia das intensidades emocionais, resulta que librarse da morte é unha das actividades non só máis divertidas que poida haber, senón que ademais é adaptativa, xa que nos prepara para enfrontarnos e loitar cos nosos medos.
Enrique García Fernández-Abascal* é Catedrático de Psicología de la Emoción y la Motivación na UNED – Universidad Nacional de Educación a Distancia.
Cláusula de Divulgación: Enrique García Fernández-Abascal non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
