Xoves 28 Marzo 2024

Epixenética: a última fronteira

A evolución durante millóns de anos deu lugar á marabilla da vida en todas as súas formas. Por enriba de todas, nós, o ser humano, a especie dominante no planeta Terra, o ser que quere conquistar o universo e que nunca deixa de preguntarse ¿quen son?, ¿de onde veño? e ¿onde vou? No ano 1953, o descubrimento da estrutura en dobre hélice do ADN por Watson e Crick produciría unha revolución nas ciencias moleculares sen parángon ata entón. Hoxe en día comensen alimentos transxénicos, faise clonaxe (ex. ovella Dolly), estanse a crear terapias xénicas…, en definitiva, os avances continúan a un ritmo frenético. Sen embargo, aínda nos queda unha das últimas fronteiras do coñecemento por superar que nos permitirá entender de forma mais completa e precisa ó ser humano, ademáis da súa interacción co ambiente no que vive e evolucionou. Esta nova ciencia que estuda como o noso xenoma interacciona co ambiente no que vivimos e que explotou a principios deste século chámase Epixenética.

Paisaje epigenético clásico
Paisaxe epixenética clásica de C.H. Waddington. | Reproducida con permiso de: C.H. Waddington. The strategy of genes: a discussion of some aspects of theoretical biology. Londres: Allen & Unwin, 1957.

No ano 2003 obtivemos a primeira secuencia completa do xenoma humano. Daquela, a xente cría que tiñamos o santo Grial da vida, a cura para tódalas enfermidades e a xente patentaba ata os xens. O código xenético sería como as letras que conforman o libro da vida, sen embargo ese libro da vida será leído e interpretado de maneira diferente por cada un de nós. ¿Por que? Porque as nosas vidas, os nosos estilos de vida, son diferentes. Unha definición sinxela dinos que “a epixenética se refire ás modificacións hereditarias na expresión xénica que non son debido a cambios na secuencia do ADN”. É dicir, a secuencia xenética será a mesma pero haberá cambios químicos tales como a metilación do ADN ou a acetilación das histonas que afectarán a expresión ou non expresión dos nosos xens. Outro punto importante é que poden ser hereditarios, é dicir, pódense trasmitir de pais a fillos, logo ós netos, etc. Ilustrémolo con algúns exemplos sinxelos:

Publicidade

Tipos celulares: O ser humano ten 200 tipos de células no seu corpo. Todas estas células derivan dunha célula orixinal que xorde cando se xuntan e combinan o material xenético dun espermatozoide co do óvulo da muller. Todo o noso corpo e tódalas nosas células derivan de aí. Polo tanto, a xenética sera idéntica para tódalas nosas células. Sen embargo, as células nai que poden dar lugar a unha célula do corazón, unha da pel, unha neurona do cerebro, etc., ¿cómo é posible tanta variedade se a orixe xenética é a mesma? Moi sinxelo, esta diferenciación celular produciráse debido á interacción do xenoma de cada célula co ambiente específico no que vive. Así, unha célula nai no corazón dará lugar a un cardiomiocito, sen embargo a mesma célula se a poñemos no cerebro daría lugar por exemplo a unha neurona. A ciencia que estuda esa interaction entre o xenoma e o ambiente, algo así como un sensor de dita interacción, é a epixenética.

Os xemelgos idénticos: Imaxinade os vosos irmáns. Seguro que tedes algún parecido pero sodes bastante diferentes nas personalidades, gustos… En definitiva, tedes vidas e estilos de vida distintos. Para entendelo mellor, poñamos o exemplo dos dous seres humanos máis parecidos, os xemelgos idénticos. Os xemelgos idénticos teñen idéntico libro da vida, é dicir, a súa xenética é completamente idéntica. Sen embargo, como ben sabemos, aínda que parecidos, os xemelgos son individuos únicos e diferentes o un do outro. Isto é debido a que as súas vidas serán diferentes aínda que compartan moita similitude. Por exemplo, vivirán en sitios distintos, terán amigos distintos, practicarán deportes distintos, terán distintos gustos para comer, igual un fuma e o outro non, un vive nun lugar soleado e o outro nun país frío e sen tanta luminosidade, etc. É dicir, os ambientes nos que desenvolvan as súas vidas serán diferentes, producindo tamén efectos distintos no seu xenoma e polo tanto no seu fenotipo. Isto é tamén a razón de que un xemelgo poida ser san, mentres o outro poida desenvolver un cancro ou esquizofrenia por exemplo. En definitiva, os xemelgos son xeneticamente idénticos, pero a súa epixenética será distinta.

As colmeas de abellas: As abellas que producen o mel constrúen as colmeas e crían as futuras xeracións de abellas todo dunha maneira organizada. Nas colmeas as abellas teñen xenéticas idénticas. Entón, ¿como temos abellas obreiras e raíñas? Isto é debido simplemente a que as abellas obreiras son alimentadas con pole, sen embargo as raíñas comen xalea real. A dieta que forma parte do ambiente produce cambios a nivel epixenético, expecificamente de metilación de ADN, e fai que así sexa posible xerar a partir do mesmo material xenético dous individuos totalmente diferentes.

Inverno de fame holándes: Durante a II Guerra Mundial os nazis cercaron Holanda. Millóns de persoas sufriron unha hambruna terrible por varios meses, o que se denominou o inverno de fame holandés de 1944. Miles de persoas morreron, entre elas moitas mulleres preñadas. Varias decenas de miles de mulleres preñadas sobreviviron. Sen embargo, ese período de hambruna foi traumático porque afectaría a vida futura dos seus fillos e netos que nese momento estaban a medrar nas súas barrigas ¿Como? Porque cambios epixenéticos, non xenéticos, asociados a este período longo de fame afectaría a súa xenética facéndoos mais propensos a padecer obesidade, diabetes, problemas de corazón, cancro… como se vería máis tarde.

Enfermidade de Alzheimer: A epixenética xoga un papel crucial no envellecemento. Todos facémonos vellos. Isto é inevitable. A poboación galega está moi envellecida e isto fai que teñamos tamén altos índices da enfermidade de Alzheimer, cuxo factor de risco número 1 é precisamente envellecer. Esta enfermidade caracterízase pola perda de memoria, atrofia do cerebro, problemas motores, etc. Menos do 1% dos casos de Alzheimer se explican por causas xenéticas, o 99% restante chámase Alzheimer esporádico, que é de orixe multifactorial. Este 99% inclúenos a todos nós. A epixenética, que media o dinamismo da interacción entre o noso estilo de vida (ex: facer deporte, fumar, dieta, estrés…) coa nosa xenética, fará que a balanza se decante cara o lado dun cerebro san ou cara o lado dun cerebro enfermo e sen memoria. Así, o famoso dito “somos o que comemos” non vai mal encamiñado.

Hoxe estase a traballar en terapias epixenéticas que se poidan usar nun futuro para tratar moitas das enfermidades que padece o ser humano. A mediciña futura será personalizada para cada pacente. Para acadar ditos avances necesitamos financiamento para poder facer ciencia. Como unha das últimas fronteiras, o entendemento da epixenética do ser humano será un dos desafíos a superar durante este século. O avance neste campo xunto cos avances no resto das disciplinas permitirannos afrontar as enfermidades humanas de maneira mais personalizada e eficaz.

Para máis información:

  1. Spuch C & Agis-Balboa RC: “Epigenética en Neurociencias”, en http://www.sebbm.com/revista/articulo.asp?id=10081&catgrupo=269&tipocom=24.
  2. Agis-Balboa RC: “Lo siento, pacede usted la enfermedad de Alzheimer”, en http://www.huffingtonpost.es/roberto-c-agis-balboa/lo-siento-padece-usted-la_b_5040235.html.

DEIXAR UNHA RESPOSTA

Please enter your comment!
Please enter your name here

Este sitio emprega Akismet para reducir o spam. Aprende como se procesan os datos dos teus comentarios.

Relacionadas

Un equipo galego detecta posibles biomarcadores da esquizofrenia resistente ao tratamento

Científicos do IDIS identifican un perfil de 16 microARN que diferencia aos pacientes que non responden á medicación dos que si o fan

Atopada unha proteína que evita que o ADN se triplique

Un equipo do CNIO descobre un sistema 'antifallo' que podería ter aplicación na prevención do cancro e doutras enfermidades

Por que os humanos non teñen cola? A resposta está nos “xenes saltóns”

Un estudo publicado na revista 'Nature' explica que secuencias móbiles de ADN propiciaron a perda deste apéndice

Os bebés con Down eran enterrados con rituais específicos na prehistoria europea

Unha investigación identificou seis casos de nenos e fetos, cinco deles de entre 5.000 e 2.500 anos atrás