Seguro que os lectores de maior idade lembran noites de verán cubertas de estrelas, coa Vía Láctea cubrindo as súas aventuras nocturnas. Con todo, a expansión e o uso inadecuado da luz eléctrica provocaron que cada día sexa máis difícil atopar un lugar onde poder gozar dun ceo escuro e estrelado.
Estamos a falar dun problema moderno: a contaminación lumínica, cuxa definición máis xeral é “a alteración dos niveis naturais de luz no exterior debido a fontes de luz artificial”, aínda que actualmente engloba outros aspectos, como comentaremos. Pero empecemos por coñecer como nos afecta.
Unha rede para alumar mellor
Que problemas causa a contaminación lumínica? Por unha banda, entraña un gasto innecesario de enerxía. Producir luz que non se necesita supón simplemente desperdiciar enerxía e, por tanto, diñeiro.
Ademais, a contaminación lumínica, per se e á marxe do gasto de enerxía que entrañe, causa problemas ecolóxicos. Sobre todo, porque afecta negativamente á supervivencia de distintas especies debido á súa interferencia en procesos como a orientación, a reprodución ou a depredación.
Por se faltaba algo, a nós, aos humanos, tamén nos pode prexudicar cos seus efectos negativos sobre a saúde.
Evidentemente, a contaminación lumínica tamén dificulta, e en ocasións directamente impide, as observacións astronómicas. Isto é un problema, non só para os profesionais ou amantes da astronomía, senón que ao común dos mortais está a privarnos dunha parte importante do noso patrimonio cultural. Non gozamos do ceo nocturno estrelado, e hai nenos e nenas que nin sequera o puideron ver.
Visto o visto, a contaminación lumínica é un problema poliédrico que require unha abordaxe desde distintas perspectivas. Isto foi precisamente o que pensamos distintos profesionais cando fundamos a Rede Española de Estudos sobre Contaminación Lumínica (REECL) no ano 2011. Nela participamos especialistas en diversas disciplinas preocupados pola contaminación lumínica: astronomía e astrofísica, física, bioloxía, ecoloxía, fisioloxía, enxeñería e mesmo dereito.
Só un contexto multidisciplinar permite dar respostas integrais e proporcionar solucións a un problema tan complexo como o exceso de luz artificial.
Cegueira astronómica e caos ambiental
Sen dúbida, quen primeiro chamou a atención sobre este problema e, a miúdo, os máis reivindicativos, foron os astrónomos e os expertos en óptica (a parte da física que estuda as leis e os fenómenos da luz).
Para alguén que observa o ceo durante a noite, o exceso de luz supón, paradoxalmente, a cegueira. De feito, os seus efectos adversos sobre as observacións astronómicas obrigan a situar os observatorios profesionais en lugares cada vez máis remotos.
En canto aos efectos da contaminación lumínica sobre o medio ambiente, a estas alturas ninguén discute que a contaminación lumínica é o elemento que máis distorsiona a vida nocturna. Raro é o ser vivo, sexa animal ou vexetal, que non sofre directa ou indirectamente as súas consecuencias. Á fin e ao cabo, a maioría dos seres vivos evolucionaron baixo un réxime máis ou menos constante de ciclos de luz e escuridade (día e noite).
A introdución de luz artificial fixo que moitos organismos perciban erroneamente esa luz como un sinal que en condicións naturais desencadea ou frea procesos cruciais do seu ciclo vital. Claros exemplos da ameaza que supón a contaminación lumínica para a biodiversidade son a mortalidade de aves mariñas durante os seus primeiros voos cara ao mar ou a alteración das cadeas tróficas e o funcionamento dos ecosistemas.
A REECL leva anos apoiando estudos sobre o asunto e conta con expertos na materia: desde investigadores cuxo campo se centra nos insectos ata expertos en aves mariñas.
Sen escuridade nocturna, enfermamos máis
Non menos importante que o anterior é o efecto que a luz a deshoras e a contaminación lumínica teñen sobre a saúde. Os especialistas en fisioloxía, concretamente en cronobioloxía, saben que a luz nocturna pode atrasar o sono, producir insomnio e desencadear alteracións do ánimo ou metabólicas, como a diabetes ou obesidade. Mesmo se relaciona co risco de sufrir algúns tipos de cancro.
Pero por que somos os cronobiólogos quen se ocupan desta parte? Pois porque os efectos nocivos da luz nocturna sobre a nosa saúde teñen que ver coa “confusión” que esta produce sobre o noso reloxo interno… En efecto, contamos cun reloxo biolóxico, localizado nunha pequena porción escondida do noso cerebro (concretamente, nos núcleos supraquiasmáticos) que se encarga de sincronizar os procesos fisiolóxicos para que o noso organismo funcione o mellor posible ao longo do día e da noite. Só ten un pequeno “fallo”, e é que necesita poñerse en hora cada día, porque tende a atrasarse.
É precisamente a transición diaria entre a luz do día e a escuridade da noite a encargada deste reinicio diario. Falamos dun ciclo que, obviamente, produciuse de forma inexorable dende hai de millóns de anos, ata que chegou a luz eléctrica. E con ela, a deterioración dese ben prezado que é a escuridade nocturna.
Por iso é tan importante que os cronobiólogos estuden como afecta a contaminación lumínica aos ritmos circadianos, é dicir, ás variables fisiolóxicas que se repiten aproximadamente cada 24 horas, como o propio ciclo sono-vixilia, a temperatura corporal ou a secreción de hormonas como a melatonina e o cortisol.
Noutras palabras, o seu papel é concretar que pasa con ese fenómeno cíclico de luz-escuridade cando a escuridade é cada vez “menos escura” e máis curta e, simultaneamente, o día é cada vez menos luminoso polo longo tempo que pasamos en interiores sen apenas luz natural.
Non se trata de apagar (que tamén), senón de acender mellor
Na REECL temos claro que a noite, nalgunhas circunstancias, hai que iluminala. E precisamente os estudos que xorden neste contexto de colaboración multidisciplinar pretenden axudar a alumar só aquilo que sexa necesario mediante unha iluminación responsable que minimice os prexuízos sobre o ceo estrelado, o medio ambiente e a saúde.
É importante non esquecer que a luz artificial exterior en horas nocturnas é un axente contaminante. Toda a luz, non só a “innecesaria” ou “excesiva”. Xestionémola como tal.
Quizais facelo nos permita rescatar do recordo a Vía Láctea para que poida formar parte do noso legado ao patrimonio cultural dos que nos sucederán.
María de los Ángeles Rol de Lama é catedrática da Universidad de Murcia e coordinadora do Laboratorio de Cronobioloxía. Airam Rodríguez é profesor do departamento de Ecoloxía da Universidade Autonóma de Madrid. Jaime Zamorano é catedrático do departamento de Astrofísica e Ciencias da Atmosfera da Universidade Complutense de Madrid. Joaquín Baixeras Almela é profesor asociado da Universitat de València. María Ángeles Bonmati Carrión é investigadora posdoutoral e profesora asociada á Universidade de Murcia. Salvador Bará é profesor titular da área de Óptica do departamento de Física Aplicada da Universidade de Santiago de Compostela.
Cláusula de divulgación:
- María de los Ángeles Rol de Lama recibe fondos do Ministerio de Ciencia Innovación e Universidades e a Axencia Estatal de Investigación (RTI2018-093528-B-I00), da Unión Europea (Call H2020-sc1-BHC-2018-2020, Grant agreement 825546, Diabfrail-Latam), e do Ministerio de Economía e Competitividade, mediante o Instituto de Saúde Carlos III (CIBERFES, CB16/10/00239), todos eles cofinanciados con Fondos FEDER. É socia fundadora de Kronohealth SL (2017), empresa de base tecnolóxica participada pola Universidade de Murcia (spin-off) .
- Airam Rodríguez é membro da REECL e socio de SEO/BirdLife. Actualmente é Profesor Axudante Doutor no Departamento de Ecoloxía da Universidade Autónoma de Madrid. Recibiu de distintas institucións financiamento para realizar estudos sobre o impacto da contaminación lumínica sobre a biodiversidade.
- Jaime Zamorano recibe fondos do Ministerio de Ciencia Innovación Programa Estatal para Impulsar a Investigación Científico-Técnica e a súa Transferencia, do Plan Estatal de Investigación Científica, Técnica e de Innovación 2021-2023 (PID2021-123417OB-I00) e recibiu fondos do proxecto Europeo ACTION (H2020-SwafS-2018-1-824603)
- María Ángeles Bonmatí Carrión recibiu fondos de Fundación Séneca e Ministerio de Educación e Ciencia. Así como tamén do Ministerio de Economía e Competitividade, Instituto De Saúde Carlos III a través de Ciberfes (Cb16/10/00239); Ministerio de Ciencia, Innovación e Universidades; ademais da Axencia Estatal de Investigación, a través de Rti2018-093528-B-I00 e Call H2020-Sc1-Bhc-2018-2020 (Grant Agreement 825546, Diabfrail-Latam), cofinanciado por Feder.
- Salvador Bará foi Investigador Principal ou membro do Equipo Investigador de varios proxectos financiados polo goberno central e o goberno galego.
- Joaquín Baixeras Almela non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.