Únete á nosa canle de Whatsapp
En paralelo coa pandemia da covid-19, difundíronse unha enorme cantidade de bulos, principalmente a través das redes sociais. Este fenómeno alcanzou tal envergadura que a OMS o describiu como unha “infodemia masiva”, a “outra pandemia” de desinformación. Advertiu, ademais, dos seus perigos, sobre todo porque impide que o público acceda a información fiable sobre a enfermidade. Moitos deses bulos estaban relacionados con temas científicos e de saúde.
En lingua inglesa distínguese entre disinformation, que se refire á transmisión voluntaria de falsidades e bulos, e misinformation, que é cando se transmiten erros pero de forma involuntaria. Preocúpanos máis a primeira. E por iso, un grupo de investigadores da Universidade de Navarra, acabamos de publicar en Plos One un estudo sobre a desinformación (intencionada) de bulos relacionados coa saúde e a ciencia sobre a covid-19 en España.
A ciencia e a saúde, moi susceptibles aos bulos
No estudo analizamos un total de 533 bulos publicados nas webs das tres principais organizacións de verificación de datos de España (Maldita, Newtral, Verificat e EFE Verifica). Estas son as únicas organizacións españolas certificadas pola International Fact-Checking Network (IFCN), entidade que evalúa a calidade de traballo das organizacións de verificación en todo o mundo.
Analizaronse os bulos durante un período de tres meses, dende o 11 de marzo (día que a OMS declarou a pandemia de covid-19) ao 10 de xuño de 2020.
Pois ben, os resultados mostran que máis dun terzo de todos eses bulos (187) estiveron relacionados con temas de saúde e ciencia. A maioría deles (o 55%) transmitíronse durante o primeiro mes do estado de alarma, probablemente porque a situación que estabamos a vivir era nova, o nivel de incerteza moi alto e a falta de información tremenda. Máis do 60% eran auténticos bulos ou enganos, un 23% eran afirmacións fóra de contexto, unhas 14% esaxeracións e só un 1% eran bromas
Os resultados demostraron que máis do 50% dos bulos de ciencia e saúde distribuíronse por redes sociais
No estudo analizamos, entre outras cousas, en que tipo de plataforma distribuíronse (redes sociais ou outras), o formato (texto, foto, vídeo…), a extensión xeográfica (internacional, nacional ou local), o tipo de desinformación (broma, esaxeración, descontextualización ou un engano puro e duro), o tipo de fonte (se era real, anónima ou falsa) e se estaba relacionado con investigacións científicas, con temas de política científica ou xestión sanitaria. Tamén nos fixamos nos bulos relacionados con consellos falsos ao público.
Os resultados demostraron que máis do 50% dos bulos de ciencia e saúde distribuíronse por redes sociais. Sorprende que máis do 25% transmitíronse vía WhatsApp, unha rede de mensaxería que ata entón só empregaramos para comunicarnos de maneira rápida en contornas familiares e de amigos. Os bulos tamén se moveron vía Twitter (12%), Facebook (8%), Youtube (5,5%) e Instagram (2%).
Este resultado concorda con algo que xa sabiamos: que o uso das redes sociais aumentou significativamente durante o confinamento. Respecto ao tipo de desinformación, máis do 60% eran auténticos bulos ou enganos, un 23% eran afirmacións fóra de contexto, unhas 14% esaxeracións e só un 1% eran bromas (algunhas de tan mal gusto como “Quere vostede contaxiarse do coronavirus? Por só 60 euros infectámolo”).
O quefacer científico ás veces non é compatible coa inmediatez da noticia
Un terzo dos bulos estaban relacionados coa investigación científica, a maioría deles sobre a orixe do virus (42%), pero tamén sobre outros temas como falsos tratamentos (25%), vacinas (15%), a taxa de mortalidade (5%) ou a transmisibilidade do virus (5%).
Algúns dos bulos máis curiosos, a modo de exemplo, foron: o 5G é o responsable da propagación do virus, fumar protéxete contra o coronavirus, consumir alimentos alcalinos cura a enfermidade, tomar o sol prevén a covid-19, consumir café cura a enfermidade, etc.
A ciencia exprés acelerada
Aínda que había bulos sen ningunha base científica, outros estaban relacionado con investigacións que aínda estaban no seu estado inicial ou eran estudos preliminares. Ás veces debíanse a malas interpretacións, lecturas sacadas de contexto ou interpretacións erróneas por persoal non especializado. Outras, á difusión de prepublicacións (preprints) que se fixeron públicas pero que aínda non estaban revisadas.
Parte do problema foi a necesidade de compartir resultados en tempo real, o que denominamos “a ciencia apresurada, exprés ou a alta velocidade”. Sen ir máis lonxe, a finais de xaneiro de 2020 a revista Nature publicou un comentario en que a súa autora asombrábase de que en menos de 20 días desde que se anunciou a existencia do novo coronavirus chinés publicáronse máis de 50 artigos científicos. Xa entón esa cifra era impresionante.
A día de hoxe, hai máis de 240.000 artigos científicos sobre o virus SARS- CoV-2 ou a enfermidade covid-19 en PubMed, superando os que aparecen baixo o epígrafe de “malaria”, por exemplo. O número de publicacións científicas durante a pandemia, e especialmente o de preprints, foi de tal envergadura que non só os propios científicos, senón tamén as editoriais e as revistas especializadas víronse desbordados.
A covid-19 foi unha tormenta perfecta para difundir tanto informacións erróneas como noticias deliberadamente falsas ou bulos.
O bulo da orixe artificial do SARS- CoV-2
Un exemplo das consecuencias desta “ciencia apresurada” foi un artigo que propoñía que o SARS-CoV-2 era unha mestura artificial xerada por enxeñería xenética nun laboratorio entre un coronavirus e o retrovirus VIH que causa a SIDA. Foi publicado como preprint o 30 de xaneiro de 2020 e retirado polos propios autores o 2 de febreiro ao comprobar que había erros nas súas análises bioinformáticos e na súa interpretación. Con todo, o artigo chegou a descargarse máis de 1,6 millóns de veces e foi un dos máis comentado nas redes sociais, promovendo o bulo da orixe artificial do SARS-CoV-2.
Desgraciadamente, Luc Montagnier, Premio Nobel de Medicina en 2008 por ser o codescubridor do virus VIH, fíxose eco deste bulo. Convén lembrar aquí que, nos últimos anos, o prestixio deste investigador viuse ensombrecido polo seu apoio aos movementos antivacinas e a favor da medicina homeopática.
Este caso podémolo relacionar co problema do que denominamos “autoridade ampliada”. Así se denomina cando personaxes reais ou mesmo ficticios, coa escusa da súa autoridade, dedícanse a transmitir falsidades e convértense en fonte moi grave de desinformación, poñendo en perigo a saúde de moita xente. Médicos ou biólogos “pola verdade” son un exemplo diso.
Nunca tivemos tanto coñecemento científico nin tanta capacidade técnica para enfrontarnos a unha pandemia coma neste momento. Pero a ciencia necesita repouso, tempo, repetir experimentos, que outros confirmen os mesmos resultados e que uns científicos avalíen a outros. O quefacer científico ás veces non é compatible coa inmediatez da noticia.
O escándalo da hidroxicloroquina
Quizá o caso máis escandaloso foi o da hidroxicloroquina. Estudos preliminares demostraran que este composto era capaz de inhibir a multiplicación do SARS-CoV-2 in vitro en cultivos celulares no laboratorio.
Estes resultados fixeron que a hidroxicloroquina fose un dos antivirais que primeiro empezaron a ensaiarse nos casos máis graves de covid-19. Un famoso (e tamén peculiar) microbiólogo francés, Didier Raoult, asesor do Goberno de Francia na loita contra a pandemia, rapidamente publicou que este composto era eficaz en humanos contra o coronavirus.
A OMS incluíu a hidroxicloroquina no ensaio clínico Solidaridad. Con todo, algúns científicos criticaron o traballo de Raoult e alertaron de posibles efectos secundarios e de non atopar beneficios significativos nos pacientes. O propio Raoult denunciou un complot e acusou o Consello Científico de Francia e ao laboratorio norteamericano Gilead de frear o uso da hidroxicloroquina que, por ser un remedio dispoñible e barato, resultaba pouco lucrativo para as grandes farmacéuticas.
A hidroxicloroquina non só era inútil senón que estaba relacionada con efectos adversos graves e cun incremento do risco de morte.
Este asunto enturbouse aínda máis cando o presidente dos Estados Unidos, Donald Trump, revelou nunha rolda de prensa que estaba a tomar hidroxicloroquina para previr o coronavirus. A consecuencia daquela excentricidade foi que, nalgúns lugares, houbo desabastecemento do produto, polo que algúns enfermos que realmente o necesitaban tiveron problemas para conseguila. A eficacia da hidroxicloroquina volveuse un asunto político, cuns a favor e outros en contra, por motivos máis ideolóxicos que científicos.
Para complicar máis o asunto, un artigo publicado nunha das revistas máis prestixiosas do ámbito da biomedicina, The Lancet, advertía de que a hidroxicloroquina non só era inútil senón que estaba relacionada con efectos adversos graves e cun incremento do risco de morte.
O traballo non era experimental, os autores baseábanse en datos estatísticos de máis de 96.000 pacientes de 671 hospitais de todo o mundo. Baseándose neste estudo, a OMS decidiu suspender o emprego da hidroxicloroquina. Con todo, posteriormente un grupo de 120 científicos de 24 países cuestionaron á súa vez estes resultados e analizaron minuciosamente os datos publicados en The Lancet, que demostraron non ser fiables. Confirmouse que o traballo era unha fraude e que mesmo algúns dos autores xa foran denunciados por mala práctica con anterioridade. A revista The Lancet tivo que retirar o artigo dúas semanas despois da súa publicación e este suceso foi denominado #TheLancetGate.
A ciencia foi a alta velocidade, pero afortunadamente as rectificacións tamén foron exprés: a revista retirou o polémico artigo da hidroxicloroquina en tan só dúas semanas.
Como detectar e evitar un bulo
Para que detectar a desinformación resúltenos máis sinxelo, dentro do proxecto RRSS Saúde creamos unha “Guía para esquivar a desinformación en saúde”.
Algunhas ideas básicas son:
- Analice a fonte: busque a fonte da información e compárea con outras fontes alternativas sobre o mesmo tema ou noticia. Desconfíe da información se é anónima, se carece de referencias externas ou non as identificar de forma concreta e expresa.
- Analice o estilo e o contido: desconfíe de titulares sensacionalistas ou alarmistas, pero tamén de imaxes ou vídeos fóra de contexto.
- Analice a argumentación: desconfíe de informacións con argumentación inexistente, débil, incompleta ou contraditoria, e se hai evidencias falsas ou erros.
- Analice os rumbos ideolóxicos: teña en conta que a información pode ter nesgos ideolóxicos, a favor ou en contra de determinadas formulacións políticas, económicos, sociais, etc.
- Analice como se fixo a difusión: a distribución automatizada de información ás veces tamén se emprega para difundir desinformación, polo que debería desconfiar de difusións sospeitosas. Desconfíe das redes sociais e de mensaxería.
*
Cláusula de Divulgación: O artigo de Plos One que se cita foi parte do proxecto de investigación “Dinámicas de difusión en redes sociais de noticias falsas sobre saúde: RRSSalud” financiado pola Fundación BBVA.
*Unha versión deste artigo foi publicado orixinalmente no blog do autor, microBIO.
