Únete á nosa canle de Whatsapp
Hai un ano escribín un artigo titulado Dez boas noticias sobre o coronavirus. O obxectivo era mostrar que a ciencia, o coñecemento e a cooperación son fundamentais para loitar contra a pandemia. Non sabemos que acontecerá nos vindeiros meses e as novas variantes xenéticas son motivo de incerteza, pero un ano despois a mensaxe é a mesma: os avances da ciencia anímannos a ser optimistas e a ver o vaso medio cheo.
1. Hai máis artigos sobre SARS-CoV-2 e a Covid-19 que sobre malaria
Hai un ano asombrabámonos de que en pouco máis dun mes desde que se notificasen os primeiros casos xa houbese máis de 164 artigos científicos en PubMed sobre o novo virus e a enfermidade.
Hoxe esa cifra multiplicouse por máis de 600 e xa supera os 100000 artigos, máis que os que aparecen baixo o epígrafe de “malaria”, por exemplo. Existen rexistrados máis de 4800 estudos en curso sobre tratamentos e vacinas. Sabemos máis sobre o SARS-CoV-2 e a Covid-19 que doutras enfermidades que levamos lustros estudando.
2. Máis de 200 novas vacinas
Hai un ano destacábase que xa había oito novos proxectos sobre vacinas contra o coronavirus SARS-CoV-2. Segundo o portal bioRENDER agora son máis de 195 candidatos, polo menos 71 xa en ensaios clínicos. Estes empregan todo tipo de tecnoloxías: virus vivos atenuados, virus inactivados, subunidades de proteínas, vectores virais recombinantes, partículas similares a virus (VLP), ADN e ARNm.
Nunca se investiu tanto diñeiro e houbo tanta colaboración para o desenvolvemento de vacinas entre entidades públicas, privadas, centros de investigación, universidades, farmacéuticas, empresas e ONG. Algúns proxectos abandonáronse, pero outros xa están autorizados pola OMS: Pfizer/ BioNTech e Moderna con tecnoloxía ARNm, AstraZeneca/Oxford e Sputnik V con tecnoloxía de adenovirus recombinantes e a chinesa Sinopharma, con coronavirus inactivos.
Polo menos outras 20 vacinas están xa en ensaios clínicos de fase III e nas próximas semanas e meses poderán ser aprobadas, se os resultados son satisfactorios.
Os sistemas para rexistrar reaccións adversas só notificaron, polo momento, 66 casos de anafilaxia coas vacinas (o 0,0003% das analizadas)
3. As vacinas de ARNm son moi seguras
Un dos posibles efectos graves das vacinas é a anafilaxe, unha reacción alérxica que pode chegar a ser mortal e que ocorre normalmente ao pouco tempo de administrar a vacina.
Analizáronse datos do primeiro mes de vacinación nos Estados Unidos, onde se administraron máis de 17,5 millóns de doses (exactamente 9.943.247 da vacina de Pfizer/ BioNTech e 7.581.429 da de Moderna).
O Sistema para Reportar Reaccións Adversas ás Vacinas (VAERS, polas súas siglas en inglés) rexistrou só 66 casos de anafilaxia (47 coa vacina de Pfizer/ BioNTech e 19 coa de Moderna). Isto supón menos de 4 casos por millón de dose ou o 0,0003 % de todas as doses analizadas. Vinte e un (o 32%) deses 66 casos tivera casos previos de anafilaxia por outros motivos. Non se detectou ningún falecemento.
Ao comparalas co número de casos de Covid-19, as secuelas que deixa a enfermidade e o número de falecementos, o beneficio que supoñen as vacinas supera enormemente os posibles efectos adversos. Todo isto permite afirmar que, de momento, as vacinas de ARNm son moi seguras.
4. As vacinas son efectivas
Israel é o país que máis poboación ten xa vacinada. A principios de febreiro e desde que comezou a campaña en decembro, máis de 3,67 millóns de israelís recibiran a primeira dose da vacina de ARNm de Pfizer/BioNTech. Isto representaba preto do 40% da poboación do país. Máis do 28% recibira tamén a segunda dose. Entre os maiores de 60, máis do 80% fora vacinado.
Os datos preliminares mostran que a vacinación está a ser efectiva. O número de infeccións está a diminuír de forma significativa, especialmente entre as persoas maiores de 60. Neste grupo de idade, houbo un 56% menos de infeccións e un 42% menos de hospitalizacións e un 35% menos de falecementos por Covid-19 despois da segunda dose.
Os resultados coas dúas doses son excelentes: dos 523000 israelís vacinados con dúas dose só hai 544 casos de covid-19, tan só 4 casos de Covid-19 grave e cero falecementos. Estes datos confirman os obtidos nos ensaios clínicos previos.
Pero non hai que ir ata Israel. En Asturias o pasado día 15 de febreiro (ver PDF) superouse a cifra de 2000 persoas falecidas por Covid-19 desde o inicio da pandemia. Entre elas, había unha gran proporción de persoas con domicilio en residencias de maiores, onde o impacto foi considerable. Con todo, nestes momentos a situación comeza a estar relativamente controlada grazas aos esforzos vacinais dirixidos especificamente ás persoas residentes e traballadores que os atenden.
O efecto da vacina en Asturias queda de manifesto ao comparar a mortalidade entre persoas maiores con domicilio en residencias (case todas vacinadas), nas que descende bruscamente, e o número de falecidos en persoas con domicilio fóra delas (non vacinadas), entre as que aumenta considerablemente.
Ademais, acaban de publicarse os resultados dun estudo preliminar en Inglaterra no que demostran que a vacina de ARNm de Pfizer/BioNTech é efectiva para previr a infección en adultos sintomáticos e asintomáticos, mesmo contra a variante “británica” B1.1.7.
5. A confianza nas vacinas aumenta
Despois de máis de 160 millóns de doses de vacinas fronte á Covid-19 administradas, a confianza da poboación nas vacinas vai en aumento. Por exemplo, realizouse unha enquisa a 13500 persoas de quince países de Europa, Asia e Australia entre novembro do 2020 e xaneiro de 2021. No mes de novembro, antes de que os países comezasen a aprobar as vacinas, só preto do 40% dos enquisados estaba disposto a poñer a vacina contra a Covid-19 e máis do 50% estaban preocupados polos posibles efectos secundarios.
Para o mes de xaneiro, máis da metade poñería a vacina e o número de persoas preocupadas polos efectos secundarios diminuíra lixeiramente.
Reino Unido foi o país no que máis xente se manifestou disposta a vacinarse (ata un 78% dos enquisados) e en España a proporción de xente disposta a vacinarse pasou dun 28% en novembro a un 52% a mediados de xaneiro.
A porcentaxe de persoas dispostas a vacinarse “mañá mesmo” sobe do 39 ao 72%
6. A resposta inmune fronte ao virus dura polo menos oito meses
Os tests serolóxicos que miden anticorpos fronte ao SARS-CoV-2 non reflicten todo o potencial, a duración e a memoria da resposta inmune fronte ao virus. Coñecer canto dura a resposta inmune fronte ao virus é fundamental para determinar a protección fronte ás reinfecciones, a gravidade da enfermidade e a eficacia vacunal.
Comprobouse que, aínda que hai certa heteroxeneidade na resposta segundo cada individuo, na maioría das persoas nas que se analizou manteñen unha robusta resposta inmune humoral (anticorpos) e celular (linfocitos T), de como mínimo entre 6 e 8 meses despois da infección, independentemente de que sexan leves ou graves.
7. Novos tratamentos fronte aos casos máis graves
Xa sabemos que a Covid-19 é moito máis que unha pneumonía. Coñécese moito máis da enfermidade e, aínda que non dispoñamos de momento, dun antiviral específico que inhiba o virus, hai combinacións de tratamentos que melloran moito o prognóstico e reducen a mortalidade dos casos máis graves. Antivirais, antiinflamatorios, anticoagulantes, corticoides, inhibidores da tormenta de citoquinas e anticorpos monoclonais son algúns exemplos.
Existen máis de 400 ensaios clínicos en curso nos que se están probando distintos tratamentos e combinacións. Por exemplo, segundo o ensaio clínico internacional Recovery, a combinación de tocilizumab (un anticorpo monoclonal dirixido contra o receptor da interleuquina-6, aprobado para o tratamento da artrite reumatoide) e a dexametasona (un potente glucocorticoide sintético que actúa como antiinflamatorio e inmunosupresor), pode reducir a case a metade as mortes nos pacientes máis graves con Covid-19.
Por outra banda, o tratamento preventivo con anticoagulantes en pacientes con Covid-19 hospitalizados, asóciase cun 30% menos de mortalidade a 30 días, e sen efectos adversos de sangrado.
8. Non hai gripe
Existía unha seria preocupación sobre como se ía a comportar o solapamento de SARS- CoV-2 con outros patóxenos respiratorios frecuentes nos meses de inverno. Non se podía descartar unha situación de “tormenta perfecta” na que coincidisen SARS-CoV-2 con outros virus, como o da gripe ou o respiratorio sincitial, que causan bronquiolite e pneumonías e son responsables de frecuentes hospitalizacións e mortes en determinados sectores da poboación máis vulnerable.
Suxeriuse que o risco de morte en persoas infectadas por gripe e SARS-CoV-2 de forma simultánea era superior que naquelas que só estaban infectadas polo coronavirus, especialmente en maiores de 70 anos. A coincidencia de varios virus respiratorios co SARS-CoV-2 podería causar unha carnicería nas persoas maiores.
Por que a gripe case desapareceu, pero o coronavirus segue a propagarse?
A boa noticia é que esta tempada a gripe e outros virus respiratorios desapareceron, tanto nos meses de xuño a agosto no hemisferio sur como agora no hemisferio norte.
Non podemos descartar que isto poida supoñer un problema o ano que vén (as tempadas nas que a gripe causa maior mortalidade adoitan estar precedidas de tempadas máis benignas), pero este ano supuxo un verdadeiro alivio aos sistemas sanitarios.
Varias son as causas que poden explicar este declive da gripe. Primeiro convén lembrar que o SARS-CoV-2 e o virus da gripe son virus moi diferentes.
É moi probable que o menor período de incubación da gripe, a existencia de inmunidade previa, a intensa campaña de vacinación deste ano, as medidas de confinamento, diminución de viaxes, uso de máscara, hixiene e distanciamento social tivesen un maior efecto en diminuír a transmisión deste virus. Pola contra, na transmisión do coronavirus ademais inflúen moito máis o efecto dos aerosois, o papel dos superpropagadores e os asintomáticos.
9. Podemos seguir a evolución do virus a tempo real
O efecto que poidan ter as novas variantes xenéticas do SARS-CoV-2 na vacinación e no transcurso da pandemia é unha incerteza. Debido a que os cambios xenéticos poden ter un potencial efecto en como se comporte o virus, a súa análise e seguimento é fundamental. A boa noticia é que hoxe temos a capacidade de seguir a evolución a tempo real do virus e a aparición de novas variantes xenéticas.
Hai xa máis de 260000 secuencias do xenoma de SARS-CoV-2 dispoñibles nas bases de datos. Esas secuencias proveñen doutros tantos illamentos obtidos de mostras humanas desde febreiro do ano pasado ata o momento actual. Aínda que os cambios de nucleótidos son a primeira fonte de variación xenética do SARS-CoV-2, tamén se detectaron insercións, delecións e mesmo recombinacións.
Todo isto permite facer filoxenias (relacións de “parentesco” entre as variantes virais) que poden empregarse para facer estimacións temporais (cando xorden novas variantes), caracterizar como se estende xeograficamente o virus, reconstruír a dinámica epidemiolóxica dentro dunha rexión e analizar como se adaptan ao longo do tempo. A análise das secuencias do SARS-CoV-2 non ten precedentes, na base de datos GISAID (Global Initiative on Sharing Avian Influenza Data) son máis de 580000 datos de secuencias compartidas. É a primeira vez que se está seguinte a tempo real a evolución dun virus pandémico.
10. A pandemia a nivel mundial decrece
Non sabemos como se desenvolverá a pandemia nos próximos meses. Dada a intensidade que tivo ata o de agora é probable que haxa novas ondas, pero quizá de menor intensidade. Non sabemos como será unha posible cuarta onda, nin o efecto que poidan ter as novas variantes xenéticas que van aparecendo, pero a boa noticia é que a nivel global a pandemia neste momento decrece.
Quizá sexa un combinación de varios factores: o virus compórtase de forma estacional, a poboación vai adquirindo certa inmunidade de grupo por infección natural ou polas vacinas, quizá o virus nese proceso natural de variación e mutación vai derivando a formas menos virulentas e vaise adaptando ao seu novo hóspede.
Non o sabemos de certo, pero de momento segue habendo motivo para a esperanza.
* Ignacio López-Goñi é catedrático de Microbioloxía da Universidad de Navarra.
Cláusula de divulgación: o autor non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declara carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.
