Axencia SINC
En 2015, a escritora bielorrusa Svetlana Aleksiévich convertíase na primeira xornalista gañadora do Premio Nobel de Literatura. Un dos seus libros máis recoñecidos é Voces de Chernóbil, que reflicte os testemuños de ducias de afectados recollidos durante vinte anos de traballo. Esta é unha viaxe polas súas páxinas cando se cumpren tres décadas da traxedia nuclear.
O 26 de abril de 1986, en metade da noite, Liudmila Ignatenko oíu un ruído e espertou. Ao mirar pola xanela viu ao seu marido saír da casa e oíulle dicir:
“Pecha os portelos e déitache. Hai un incendio na central. Volverei pronto”.
A central era a central nuclear de Chernóbil, e esa noite produciuse a explosión no seu cuarto reactor. O seu marido, bombeiro, díxolle algo certo: había un incendio e el ía ser dos primeiros en acudir a sufocalo. Á vez tamén mentiu, porque xa nunca regresou.
Ao día seguinte, xunto co resto de compañeiros que sobreviviron, foi trasladado a un hospital de Moscova. Liudmila pescuda o nome do hospital e viaxa ata alí para estar con el, pero os sobreviventes arden de radioactividade e os médicos desaconsellan as visitas, máis aínda se son mulleres novas e poden estar ou quedar embarazadas.
Ela oculta o seu embarazo, suborna a algunhas empregadas e pasa todo o tempo que pode con el. Aínda así dinlle:
“Non debe vostede esquecer que o que ten diante xa non é un marido, un ser querido, senón un elemento radioactivo cun gran poder de contaminación. Non sexa vostede suicida. Recupere a sensatez”.
Pero ignóralles. Aínda que o colocan nunha cámara hiperbárica, aínda que usan instrumentos a distancia para evitar achegarse, ela dorme con el.
Aos poucos días o marido morre. Dous meses máis tarde ela dá a luz a unha nena con cirrosis e un defecto no corazón. Apenas sobrevive catro horas. Conta que no seu fígado había 28 roentgen de radioactividade e que os médicos non lla queren dar. Reacciona así:
“Como que non ma ides a dar? Son eu quen non vola vou a dar a vós! Querédela para a vosa ciencia, pois eu odio a vosa ciencia! A odio! A vosa ciencia foi a que llo levou e agora aínda quere máis. Non vola darei!”
O anterior é un resumo do primeiro capítulo de Voces de Chernóbil, o libro de testemuños sobre a traxedia escrito por Svetlana Alexiévich.
Coa ciencia de fondo borroso, os (en moitas ocasións brutais) testemuños humanos, a falta de información, a psicoloxía rusa, as reviravoltas do comunismo e, sobre todo, a ameaza invisible e latente da radioactividade, pululan por un libro que funciona como unha gravadora polifónica.
Se Truman Capote presumía de lembrar o 96% das súas conversacións, Aleksiévich non dubida en cualificarse como un oído humano. Un oído que máis que datos parece rexistrar tons. Os das mulleres, os soldados, os científicos, algún político, os membros das distintas asociacións, os evacuados, os poucos que retornaron, os nenos.
A pesar de tratarse dun accidente civil, case todos os testemuños falan dunha guerra
Ao ollar o libro, composto por capítulos de coros e monólogos, un pregúntase como transcribir todos eses testemuños se a autora só usa a súa propia voz nun breve segundo capítulo. Como sería o seu proceso para filtrar, ordenar, para compoñer desde a súa teórica invisibilidade. Seguramente, nesa colaxe de entrevistas hai unha voz por encima de cada voz, pero apenas se fai evidente; cada testemuño adopta a mesma altura.
Coros de voces horizontais e semianónimas recollidas durante 20 anos describen o que alí viviron (e moitos seguen vivindo), e delas sobresaen as comparacións coa guerra, o medo e a temeridade ante un inimigo invisible; o tema do heroe e a vítima; a historia dun pobo que busca no pasado explicacións ao que Aleksiévich chama unha crónica do futuro.
Xa ocorreran Hiroshima e Nagasaki, pero como comparalos con Chernóbil. A explosión do reactor provocou niveis de radioactividade centos de veces superiores aos das bombas atómicas. Aquelas foran lanzadas deliberadamente, con devastadores efectos inmediatos. Isto era distinto, chamábano o átomo para a paz.
Con todo, ante a ausencia de referencias para explicalo, case todos os testemuños falan de unha guerra. Os rusos tiran do seu pasado recente (a II Guerra Mundial, as constantes revoltas entre as repúblicas da entón Unión Soviética) e non atopan senón paralelismos: a pesar de tratarse dun accidente civil, é o exército, armado mesmo con tanques, quen acode a ocupar a zona; miles de persoas son evacuadas, converténdose así en refuxiadas; empezan, aos poucos, a acumularse as baixas; hai un baleiro de información e o Goberno minimiza a catástrofe.
En plena Guerra Fría, acusan os países capitalistas de inventar unha traxedia e entre medias desatenden consellos básicos, como repartir pastillas de iodo para previr o cancro de tiroides, un dos máis relacionados coa radiación. Non é de estrañar o paralelismo: aínda sen inimigo, Chernóbil desprendía cheiro bélico.
A pesar diso, segundo Aleksiévich, “para aqueles que estiveron alí, Chernóbil non terminaba en Chernóbil. E estes homes non regresaron dunha guerra, senón diríase que doutro planeta”. Un planeta do futuro.
Pero por entón non se vía así. Para o exdirector do Instituto de Enerxía Nuclear de Bielorrusia: “Debíase falar de física. E, en cambio, falábase de inimigos. Buscábase ao inimigo”.
A menos que se sobrevoase ou se entrase na central, a radiación non deixaba marcas físicas, non queimaba, era invisible.
“Este medo (á radiación) non o coñezo. A quen temo é aos homes. Á xente armada”
Unha residente da zona preguntaba a Aleksiévich: E como é? Poida que ensináronlla no cinema. Vostede viuna? É branca ou como? De que cor?
Algúns vivían co medo da ameaza constante: a dose recibida, os posibles efectos acumulándose pero aínda por aparecer. Pero para moitos outros a invisibilidade minimizaba ou anulaba o risco. Algúns se resistiron a abandonar as súas casas e volveron a elas tras ser evacuados. O Goberno acabou permitindo a máis de 300 deles, todos maiores de 50 anos, residir na zona de exclusión.
Un deles, consciente do risco, dicía: “Por envelenada que estea, con toda esta radiación, é a miña terra. Xa non facemos falta en ningunha outra parte. Ata os paxaros prefiren os seus niños”.
Outra despraza a atención cara a unha ameaza distinta, constante na súa memoria: Este medo (á radiación) non o coñezo. A quen temo é aos homes. Á xente armada.
Ata 600.000 persoas chegaron a colaborar nos labores de descontaminación da zona de Chernóbil. Eran os chamados liquidadores. Unha maioría procedían do exército, pero en última instancia terminaron sendo unha amálgama de militares, militantes (e non militantes) comunistas obrigados polo partido, e voluntarios en xeral moi ben pagos.
Apenas foron informados dos riscos, non tiñan protección adecuada e as medicións de radioactividade que se lles practicaban en moitas ocasións se trucaban ou directamente ocultábanselles. As estatísticas flutúan inconcibiblemente segundo os estudos, pero a principal organización de liquidadores estima que 60.000 faleceron e máis de 150.000 atópanse discapacitados. Tras o desastre, chovéronlles as condecoracións.
“Por envelenada que estea, con toda esta radiación, é a miña terra”
Foron heroes ou vítimas? Pódese facer unha clara distinción?
Un liquidador: “Eu non vi heroes alí. Tolos si que vi, xente á que lle importaba un rábano a súa vida”.
Un soldado: “E se nos levan a Chernóbil? E soou a orde: A calar! As expresións de pánico serán xulgadas por un tribunal militar como en tempo de guerra”.
O vicepresidente da asociación Escudo para Chernóbil fala dos liquidadores, xente anónima que viu naquel momento a oportunidade de transcender:
“Un día discutín cun. O home queríame demostrar que unha actitude como aquela explicábase polo pouco valor que lle damos á vida. Que era cousa do noso fatalismo asiático. (…) É a añoranza dun papel. Ata entón era unha persoa sen texto; un figurante. E aquí de súpeto convértese no personaxe principal. Que é a nosa propaganda? Propóñenlle a un morrer para dar un sentido á súa vida”.
Aleksiévich parece nun momento deslizarse cara á protesta e a identificación dos culpables políticos, pero inmediatamente amplía o foco. Mostra a historia como unha sucesión de feitos de desidia, de traslado de responsabilidades.
O exdirector do Instituto de Enerxía Nuclear: “Non, non eran unha cuadrilla de criminais. Máis ben atopámonos ante unha combinación letal de ignorancia e corporativismo“.
Pero, ante todo, seguen planeando o futuro.
Un soldado: “Regreso a casa. Vou ao baile. Gústame unha moza. Preséntome. Son tal. Como che chamas?”:
-Para que. Se agora es dos de Chernóbil. Calquera casa contigo!
E os nenos, a encarnación dese futuro. Os máis sensibles á radiación.
Unha pediatra falaba así dos nenos: “Corren polas salas do hospital uno tras outros e gritan: Son a radiación! Son a radiación!”
Unha pediatra: “E os seus xogos? Corren polas salas do hospital uno tras outros e gritan: Son a radiación! Son a radiación! Cando morren, poñen unhas caras de tanto asombro. Parecen tan perplexos”.
Aleksiévich trata de permanecer allea ao baile de cifras que diversos estudos ofrecen sobre as vítimas. Prefire a visión da xente e a súa realidade. No único capítulo en que alza a súa voz di: “Este libro non trata sobre o mundo de Chernóbil. Sobre o suceso mesmo escribíronse xa miles de páxinas e sacáronse centenares de miles de metros de película. Eu, en cambio, dedícome ao que denomino a historia omitida“.
Unha turista nunha viaxe organizada a Chernóbil.
Esa historia chega ata hoxe. Nunha páxina da internet ofrécense excursións a Chernóbil, asegurando que “durante dous días na zona, o corpo humano recibe dose de radiación equivalentes a unha radiografía no hospital ou un voo intercontinental”.
No epílogo do libro, Aleksiévich recolle recortes similares de xornais bielorrusos. Din: “A experiencia non ten punto de comparación cunha viaxe ás Illas Canarias ou a Miami. (…) O turismo nuclear goza de gran demanda, sobre todo entre os turistas occidentais. A xente viaxa ao lugar en busca de novas e poderosas impresións. Sensacións que é difícil atopar no resto do mundo, xa tan excesivamente acondicionado e accesible ao home. A vida vólvese aburrida. E a xente quere algo eterno”.
Non é difícil imaxinar a Aleksiévich, resignada, pensando que o futuro atopou o seu tempo.
O inconcibible baile de números
Non é sinxelo calcular o número de vítimas causadas polo accidente. Os efectos a longo prazo, o que non exista un marcador que permita identificar se é a radiación a causa da enfermidade ou o aumento progresivo no número de casos de cancro só polo feito das melloras no diagnóstico, dificultan enormemente as estimacións. A paisaxe que ofrecen os informes é desconcertante. Estes son algúns:
O informe UNSCEAR do comité científico das Nacións Unidas asigna menos de 50 mortes seguras como consecuencia directa da radiación. Estima que esta causará polo menos 6.000 casos de cancro de tiroides, pero que non provocou un problema de saúde pública.
Os informes do Fórum de Chernóbil, nos que participou a Organización Mundial da Saúde (OMS) foron aumentando o número de mortes por cancro atribuídas ata as 9.000. O número de casos de cancro de tiroides entre nenos e novos estímao en ao redor de 5.000, dos cales ata o 99% sobrevivirá. En global afirma que o principal problema está nas repercusións sobre a saúde mental e sostén que “os mitos e as ideas equivocadas que aínda persisten sobre a ameaza da radiación xeraron un fatalismo paralizador entre os residentes nas zonas afectadas”.
Un informe de Greenpeace, con todo, cifra en ata 200.000 as mortes atribuíbles ao accidente, das cales só a metade deberíanse a casos de cancro. O informe foi criticado por basearse en extrapolacións incorrectas e por non considerar o aumento de casos de cancro como consecuencia directa da mellora nos diagnósticos.
O informe TORCH, realizado a petición do Partido Verde Alemán, cifra en 30.000-60.000 as mortes por cancro debidas á radiación.
O informe da sección alemá da IPPNW, siglas da Asociación de Médicos para a Prevención da Guerra Nuclear, é profundamente crítico con respecto aos das Nacións Unidas e a OMS, a quen acusa de manipular os seus propios datos.
