Únete á nosa canle de Whatsapp
Unha entrevista de Adeline Marcos
Desde o final dos anos 50 ata os mediados dos 70, Estados Unidos e a Unión Soviética protagonizaron unha acelerada loita por ser os primeiros en enviar aos celestes e humanos ó espazo para chegar á Lúa. Uno dos grandes fitos desta carreira ocorreu en abril de 1961, co lanzamento da nave Vostok 1, que levaba a bordo ao cosmonauta soviético Yuri Gagarin. Foi o primeiro ser humano en viaxar ao espazo exterior.
Pero aínda quedaba a misión máis importante: alcanzar a Lúa. Os estadounidenses comezan o Programa Apolo en 1960 para realizar voos tripulados a un satélite e buscar unha zona para aluar. O obxectivo non se cumpriu ata o mes de xullo de 1969, coa misión Apolo 11 e os astronautas Neil Armstrong, Edwin Aldrin e Michael Collins.
A noite do 20 de xullo de 1969 millóns de persoas en todo o mundo foron testemuñas da chegada dos homes á Lúa a través dos seus televisores. Entre eles estaba Pedro Duque, astronauta e agora ministro de Ciencia, Innovación e Universidades.
– Cando a misión Apolo 11 alcanzou a lúa, tiña seis anos. Que recorda de esos días?
– Teño recordos, non estou moi seguro de se son reais ou non, pero son plausibles. Lembro unha televisión en branco e negro ao lado do teito no salón da pensión onde iamos en Guipúscoa, en Cestona. Todos estabamos expectantes. Todo o mundo sabía o que ía acontecer Todos poñiamos o televisión á hora adecuada. Non sei se o vin en directo ou nunha segunda retransmisión; iso, de pequeno, quen o vai saber… Pero si lembro que foi un evento dos que marcan a toda a Humanidade.
– Este acontecemento influíu dalgunha maneira na súa decisión de estudar enxeñería aeroespacial?
– Podería ser, pero pasou moito tempo desde os seis anos ata o momento en que tomei a decisión. Eu tiña ademais outros condicionantes, porque o meu pai era controlador aéreo e tiña relación coa aeronáutica. Quizá iso influíu un pouco máis. O que si é certo é que cando estaba no colexio estudando o bacharelato non parecía nada plausible que ningún español se puidera dedicar a cuestións do espazo. Por iso eu tirei pola aeronáutica.
– Agora os nenos e nenas desa idade poden ver a imaxe real dun buraco negro, oíron falar de ondas gravitacionais e saben que se descobren novos planetas que poderían albergar vida. É coma se o espazo estivese máis ao seu alcance. Seguen querendo ser astronautas?
– Si. Non che digo que todos, pero moitos dos que se me achegan si. Non me ven só como unha curiosidade, senón como unha opción para eles. Iso é enormemente positivo. Primeiro ten que existir a posibilidade de que un neno ou unha nena dun colexio calquera de España poida chegar ao que queira ser se se esforza e ten talento. Eu creo que as condicións si están. Ademais, España segue participando nos programas espaciais dentro da Axencia Espacial Europea (ESA). O importante é tirar desa ilusión de nenas e nenos e, unha vez que se entusiasmaron por cousas de ciencia, enxeñerías ou medicina, a case todos se lles esquecerá que querían ser astronautas porque atoparán algo que lles guste máis.
– Ou non… Non necesitamos astronautas en España?
– Ben se cadra necesitaríanse dous ou tres…
– Só dous ou tres poderían chegar a selo?
– Desde que se fixo a primeira selección da ESA a principios dos anos 80 ata hoxe, só houbo un, que fun eu, en 35 anos. Pensamos que isto mellorará, pero o que non podemos pensar é que vai haber centos e centos. Non se trata de que a xente se frustre. Nos anos nos que mozos e mozas teñen que dar o paso para que lles entusiasme estudar, pódeselles estimular facéndolles pensar nas viaxes espaciais e os astronautas. É algo que se pode usar moi positivamente. E eu téntoo.
– E que hai das nenas? Aumentou o seu interese nestas carreiras?
– Nótase aínda bastante diferenza entre nenas e nenos. Eu creo que no imaxinario infantil identifícase máis aos homes con estas disciplinas. Esa fenda temos aínda que superala. Non aproveitamos suficiente nin correctamente os talentos femininos nas carreiras técnicas e enxeñerías. Temos que facer máis esforzos para xerar no nenas entusiasmo pola ciencia, a enxeñería, a técnica e as matemáticas.
– A chegada do ser humano á Luna cambiou a nosa visión do espazo?
– Ben, o que cambiou moitísimo é a visión que temos da Terra grazas á primeira foto do Apolo 8 e a da Lúa completa do Apolo 10. O feito de que esas fotos se propagaran por todo o mundo fíxonos comprender que en realidade estamos todos nunha bóla que é bastante grande, pero tampouco é infinita, e que necesitamos unha visión global do coidado do medio ambiente. Naquel momento os movementos ambientais eran practicamente marxinais. Cando apareceron esas fotos foi cando adquiriron forza.
– Pensou ao longo da súa carreira como astronauta que viaxaría algún día á Lúa?
– Bastante tiven con que me deixasen presentarme para ser astronauta! [Ri] Fixeron falta anos de esforzo de investimentos nas industrias espaciais españolas, unha Lei da Ciencia e moitos cambios en España para que iso ocorrese. Aos 500 ou 600 españois que nos presentamos xa nos parecía moito que nos deixasen. Que eu saíse elixido xa foi un privilexio absoluto, e que puidese voar ao espazo cos americanos e o rusos… Pero xa ir á Lúa foi demasiado. A verdade é que nunca piquei tan alto.
– Pero si puido coñecer a algúns astronautas das misións que viaxaron á Lúa, non si?
– Con quen tiven máis relación foi con John Young, que estivo na Lúa dúas veces. Estaba aínda en Houston e ensinounos moitas cousas, deunos pautas para que non nos ocorresen outra vez os problemas que tiveron eles. Young estaba moi interesado en todos os novos programas, participaba nos deseños e levantaba a voz se facía falta en cuestións de seguridade e eficiencia. Foi un mestre para todos nós. Tamén falei con Neil Armstrong, Russell Schweickart e Alan Shepard, pero mestre, mestre só foi Young.
“Era arriscado e cada voo era algo novo porque non se podían facer múltiples probas”
– Cando vemos as imaxes de hai 50 anos parece todo moi arriscado. Como nos atrevemos a ir tan lonxe?
– Foi un atrevemento, sen ningunha dúbida. Necesitouse un impulso absolutamente único e quizá irrepetible desde os poderes públicos co presidente Kennedy e a súa contorna. No mes de marzo de 1961 estaban a pensar en reducir substancialmente os orzamentos do espazo, pero o 12 de abril dese ano voou o ruso Yuri Gagarin, así que en maio os estadounidenses multiplicaron por cinco o seu orzamento. A idea impúxose desde arriba, iso foi imprescindible. Había, por suposto, moito afán na carreira espacial por chegar antes.
Si que era arriscado e cada voo era algo novo porque non se podían facer múltiples probas. Se facían unha proba e saía ben, xa tiraban para adiante, non como facemos agora. Armstrong dicía que no seu voo tiña o 90 % de probabilidades de saír con vida e un 50 % de aluar e volver. As porcentaxes eran así, a xente sabíao e consideraba que participar era un privilexio, pero tamén un deber.
– Houbo un antes e un despois tecnolóxico coa chegada do home á Lúa?
– Hai tecnoloxías que se desenvolveron moitísimo nese tempo, cando a NASA tiña máis de cinco veces o orzamento actual en Estados Unidos. Impulsáronse algunhas tecnoloxías, como as de Saturno V e o seu motores foguete, que seguen estando moi preto do punteiro, aínda que o seu sistema de fabricación é un pouco caro. Rusia tamén o tentou co motor foguete que eles utilizaban, o NK-33, e agora estano volvendo utilizar porque ese foguete aínda é o mellor que se fixo nunca.
Durante ese tempo desenvolvéronse cousas marabillosas porque había moitísimas persoas traballando, estaban moi ben conectadas e, sobre todo, tiñan unha misión moi clara. Logo, por suposto, xurdiron tecnoloxías da información, melloraron os sensores e os medios de cálculo, e con iso pensamos que o que había nos anos 60 está obsoleto. Aínda así, agora sería tamén arriscado, pero non tanto porque temos moitos máis medios.
– Pero menos diñeiro… Por que os países invisten menos?
– Ben, en realidade só o fixeron Estados Unidos e a URSS. Europa non tivo nunca o nivel de investimento que fixeron os Estados Unidos, e mesmo agora investimos dez veces menos ca eles en programas tripulados. Son decisións políticas. Nos anos 60 un líder específico fixo que a misión e o desenvolvemento tecnolóxico tivesen lugar, e en Europa non tivemos tal impulso.
– Que se está facendo desde a ESA?
– A nosa axencia ten ao redor dunha terceira parte do diñeiro da NASA. Os niveis que alcanzou a ESA son moi bos, pero non se dedica a todas as áreas porque non ten suficiente cantidade de recursos. Unha das cousas que Europa decidiu é non facer grandes esforzos nos programas tripulados. As nosas participacións aí son minúsculas respecto a os recursos que se utilizan nos Estados Unidos ou en Rusia.
Noutras áreas temos niveis tecnolóxicos homologables aos dos Estados Unidos. Se colaboramos nunha misión cun satélite ou un detector que vaia aos asteroides, a Marte ou que observe a Terra con precisión absoluta, non temos nada que envexar. Imos como socios Estados Unidos de igual a igual en todos os aspectos, pero en Europa nunca investimos para levar a persoas ao espazo.
– E nunca se investirá máis?
– Pois non o sei. Eu sempre avoguei por que Europa incremente os seus investimentos a uns niveis comparables aos dos Estados Unidos. Alí poden estar polo centenar de dólares por ano e habitante en programas tripulados, e en Europa por 10 euros ao ano e persoa. Hai países que invisten menos que a media, como España, que dedica de 4 ou 5 euros ao ano por persoa.
Está demostrado que o investimento en I+D é rendible. Non se está gastando, está a investirse para ter máis. Esa idea, que está na mente dos economistas e de quen toma decisións sobre os orzamentos, debería plasmarse en máis diñeiro para a investigación, a universidade, o desenvolvemento dos produtos e a creación de novas metas que empuxen ás industrias para desenvolver tecnoloxías que despois pasarán ao mercado.
Todo o diñeiro que utilizaron os Estados Unidos nesa carreira de 1961 a 1967 –no 69 xa lles cortaban o orzamento–, cunhas 400.000 persoas traballando e cobrando soldos, foi un gran investimento público. Aumentou o prestixio dos seus produtos, o número de patentes e a competitividade da industria americana. O estado recadou en impostos moitísimo máis do que gastara. O investimento reportou o 800 %.
“O investimento dos Estados Unidos na carreira espacial reportou o 800% ao país”
– Vostede desde o Ministerio lanzou un plan de 2020 a 2026 que permitirá o incremento de 700 millóns de euros na achega de España á ESA. En que misións estará destinado ese diñeiro?
– Agora é un pouco prematuro dicilo porque aínda se deben definir as propostas desde a ESA. Por suposto, está enmarcado nun incremento xeral dos orzamentos de I+D en España, que é o que necesita o país para crecer, para que os nosos fillos teñan traballo e as pensións se poidan pagar; ao final, ese ciclo péchase coa I+D.
Se se produce este aumento dos orzamentos de investigación e desenvolvemento, tentaremos incrementar a nosa participación na ESA. O máximo ao que aspiramos é chegar á media de Europa, tampouco imos tirar a casa pola ventá. Con todo, con iso si conseguiriamos que a industria española puidera desenvolverse moito máis. Melloraría a competitividade das empresas en microelectrónica, metalurxia, máquinas e ferramentas, etc., e iso despois permearía ao resto dos sectores industriais.
“O incremento da I+D é o que necesita España para crecer, para que os nosos fillos teñan traballo e as pensións se poidan pagar”
– Esa competitividade tamén aparece entre os países que retoman agora as misións á Lúa. Que nos queda por saber do noso satélite?
– Case todo, porque ao final fomos seis veces con doce persoas que trouxeron mostras dunhas zonas moi determinadas, pero non foron aos polos, non estiveron na cara oculta… A exploración da Lúa era en realidade unha carreira, explorar era secundario. Por tanto, non se fixo un plan absoluto. Así que, que nos queda por saber? Toda a xeoloxía planetaria baséase nas poucas cousas que sabemos da Lúa. Determínase a idade da superficie dos diferentes planetas vendo a cantidade de cráteres que teñen e comparándoos coas rochas do satélite e a súa idade. Canta máis precisión teñamos sobre a Lúa, máis saberemos da xeoloxía planetaria.
– E que hai do tecnolóxico?
– Xa que temos un lado oculto que non recibe interferencias da Terra, poderiamos poñer detectores e facer unha explosión do coñecemento radiotelescópico do universo, por exemplo. Pero hai cousas que nos faltan por facer. Aínda non sabemos como vivir un tempo razoable na Lúa e poder dedicarnos á exploración. Habería que explotar os recursos in situ, construír refuxios contra a radiación e aprender para despois ir a outros sitios, como Marte, que é o plan que ten EE UU. A ver se hai sorte e Europa pode participar xa dalgunha maneira.
– Pero unha base lunar sería realmente factible?
– Claro, todo é factible. É unha cuestión de investir en desenvolvemento e poñer o diñeiro que requirirá o seu mantemento. Algunha xente pensa que collemos o diñeiro e tirámolo ao espazo. Pois non. Todo ese diñeiro son soldos de enxeñeiros, técnicos, científicos que traballan en terra para mellorar as tecnoloxías existentes. Se tes unha base nun sitio é cando podes facer ciencia, se non, é como facer xeoloxía sen ter nin tendas de campaña. Hai que quedar e pasar tempo alí.
Eu creo que unha base na lúa sería factible e permitiría utilizar recursos in situ que poderían ser útiles na exploración futura do resto de planetas e corpos do sistema solar. Tamén, o feito de poñernos esa meta faría que se desenvolvese o transporte, os métodos de traballo, a metalurxia, etc.
– A pesar de todo o esforzo e o traballo de enxeñeiros, técnicos e científicos e dos seus gobernos, segue habendo xente que non cre que as misións espaciais nos acheguen algo. Que lles diría como astronauta e como ministro agora?
– Por suposto que achegan. Agora mesmo a única forma de medir o clima global é utilizando sensores e detectores que están por fóra. Para iso temos o programa europeo Copérnico, con satélites de observación da Terra, do cal temos que estar moi orgullosos. Tampouco se pode vivir sen os satélites de telecomunicacións. Agora vén unha nova onda de baixa cota que nos fará descubrir cousas sen as cales xa tampouco poderemos vivir. A Terra é tan pequena que, a pouco que queiras facer algo moi avanzado, tes que saír ao espazo.
– E que lles di aos que seguen crendo que nunca chegamos á Lúa?
– Dígolles que deberían ter coidado. Crer en conspiracións inverosímiles, como que as 400.000 persoas da NASA estaban implicadas nunha gran mentira pero ninguén se foi da lingua, pode ser prexudicial. Pensar que todo o mundo está implicado pode prexudicar á túa saúde. Podes empezar a crer cousas que resultan realmente perigosas e escoitar a un señor que che propón non ir ao médico para curar un cancro, senón abandonar á túa familia e darlle o teu diñeiro.
Diríalles que si, que é verdade, que estiveron na Lúa, que trouxeron unhas rochas e que a xeoloxía se basea nesas rocas. Agora mesmo temos satélites ao redor da Lúa que fixeron fotos a todas as bandeiras. O outro día vinas, menos algunha, que caeu. Creo que unha delas foi a de Armstrong que claro, cando é a primeira vez que a pos, tampouco sabes canto hai que picar [risas]. A min preocúpame que aínda haxa xente que crea que non fomos á Luna, que a Terra é plana ou oca; pero máis me preocupa que neguen os mellores coidados médicos aos seus fillos.
– Hai algún outro acontecemento que pasase nestes 50 anos que se poida asemellar ao que se viviu en 1969, ou teremos que esperar a poñer os pés en Marte para vivir o mesmo?
– Na conquista do espazo, pouco ou nada pode compararse a aquilo, sobre todo no imaxinario das persoas. Máis da metade dos españois cre que eu estiven na Lúa [risas]. Por que? Pois porque foi o que encheu as mentes de ilusión. As persoas entenden que os exploradores chegan a sitios, non dan voltas ao redor do planeta.
Desde logo, non houbo nada semellante, aínda que desenvolveramos unhas tecnoloxías fantásticas e agora teñamos satélites de 4 quilos que fan o que antes facían os de 4.000 quilos. Temos satélites de telecomunicacións cuns anchos de banda inimaxinables. Temos o sistema Galileo, que é capaz de achegar precisións de centímetros a localizacións de calquera punto da Terra. Todas esas cousas foron grandes fitos, pero na mente das persoas, chegar a un novo sitio é o que realmente importa.
