Únete á nosa canle de Whatsapp
Un texto de Enrique Sacristán / Agencia SINC
Os elementos da natureza agrupáronse de diversas formas ao longo da historia, pero foi hai 150 anos cando o ruso Dmitri Ivánovich Mendeleiev (Tobolsk, 1834 – San Petersburgo, 1907) presentou unha táboa periódica para reunilos a todos, mesmo aos que estaban por descubrir. Coas achegas doutros científicos esta táboa converteuse no colorido corazón da química que coñecemos hoxe.
Que é un elemento químico?
É a parte da materia constituída por átomos da mesma clase e que non pode ser descomposta noutras máis simples mediante unha reacción química. Calquera ser, vivo ou inerte, está constituído por elementos químicos. Por exemplo, nun teléfono móbil pódense atopar ao redor de 30 distintos, e no corpo humano case o dobre: 59 elementos.
Ata agora descubríronse e confirmáronse 118 elementos químicos. Os catros últimos son o nihonio, o moscovio, o téneso e oganesón. Grandes laboratorios de Xapón, Rusia, Estados Unidos e Alemaña compiten por ser os primeiros en obter os seguintes: o 119 e o 120.
Que é a táboa periódica?
É unha táboa onde todos os elementos ordénanse polo seu número atómico (número de protóns), unha disposición que mostra tendencias periódicas e reúne a aqueles cun comportamento semellante nunha mesma columna. Trátase dunha ferramenta única, que permite aos científicos predicir a aparencia e as propiedades da materia na Terra e o resto do universo. Máis aló do seu papel crucial en química, a táboa periódica transcende a outras disciplinas, como a física e a bioloxía, e converteuse nunha icona da ciencia e da cultura.
Como se fixo?
A mediados do século XIX xa se coñecían 63 elementos, pero os químicos non se poñían de acordo sobre a terminoloxía e como ordenalos. Para resolver estas cuestións organizouse en 1860 o primeiro Congreso Internacional de Químicos en Karlsruhe (Alemaña), unha reunión que resultaría transcendental.
Alí o italiano Stanislao Cannizzaro estableceu de forma clara o concepto de peso atómico (masa atómica relativa dun elemento), no que se inspirarían tres mozos participantes no congreso (William Odling, Julius Lothar Meyer e Dmitri Ivánovich Mendeléiev) para crear as primeiras táboas.
A de Mendeléiev foi a máis rompedora ao facer predicións e deixar ocos de elementos que se descubrirían despois, como o galio (1875), o escandio (1879) e o germanio (1887). Para algúns autores, a versión definitiva da táboa conseguiuse grazas ás achegas matemáticas do británico Henry Moseley.
Cando completa Mendeléiev a súa táboa?
A data oficial –tomada como referencia para o aniversario deste ano– é o 1 de marzo de 1869 segundo o calendario gregoriano, porque segundo o calendario juliano utilizado en Rusia naquela época sería o 17 de febreiro, como aparece no seu documento titulado A experiencia dun sistema de elementos baseados no seu peso atómico e similaridad química.
Conta a lenda que a idea do sistema periódico dos elementos veulle aquel día a Mendeléiev durante un soño, pero o químico ruso replicó unha vez: “Levo pensando nisto desde hai 20 anos, aínda que creas que estaba sentado e de súpeto… xa está”.
Quen promove a celebración do Ano Internacional da Táboa Periódica?
A Asemblea Xeral de Nacións Unidas é a que proclamou 2019 como Ano Internacional da Táboa Periódica dos Elementos Químicos (IYPT2019), xestionado a través da UNESCO. Na súa sede de París celebrarase a cerimonia de apertura o próximo 29 de xaneiro.
Entre os relatores estará o químico británico Sir Martyn Poliakoff, moi popular polos seus vídeos en Youtube e o que propuxo inicialmente organizar o IYPT2019 á profesora Natalia Tarasova, presidenta da Unión Internacional de Química Pura e Aplicada (IUPAC).
A IUPAC, que tamén celebra en 2019 o seu propio centenario, é outra das organizacións que apoia esta iniciativa. É a autoridade mundial en nomenclatura química, a encargada de denominar os novos elementos da táboa periódica de forma oficial.
Outras asociacións que promoven o IYPT2019 son a Unión Internacional de Física Pura e Aplicada (IUPAP), a Asociación Europea de Ciencia Química e Molecular (EuCheMS), o Consello Internacional para a Ciencia (ICSU), a Unión Astronómica Internacional ( IAU) e a Unión Internacional de Historia e Filosofía da Ciencia e a Tecnoloxía (IUHPS).
Que actividades se desenvolverán en España?
Xa se celebraron algunhas previas, como a VII Escola de verán dedicada a este tema na Universidad de La Rioja e a conferencia Mitoloxía e arte na táboa periódica dos elementos químicos impartida na Residencia de Estudantes, pero son numerosas as previstas para 2019.
Pódense consultar na sección de eventos da Real Sociedade Española de Química e, xunto ás doutros países, na web do IYPT2019. Entre as actividades figuran o Simposio Internacional sobre a Muller e a Táboa Periódica organizado na Universidad de Murcia en febreiro, diversas conferencias e cinema- forum na Universidad de Jaén e o concurso Apadriña un elemento dirixido a estudantes de Bacharelato, ciclos formativos de FP grao medio e de 2º ciclo de ESO.
Ademais, Correos sacará este mes un selo conmemorativo e os décimos do sorteo da Lotería Nacional do próximo 2 de marzo terán como imaxe protagonista a fachada da Facultade de Química da Universidade de Murcia, onde se atopa a táboa periódica máis grande do mundo.
Cantos elementos descubriron os científicos españois?
Dous e medio ou tres: o tungsteno ou wolframio (W), o platino (Pt), e a medias, segundo os autores, o vanadio (V).
O tungsteno é o único elemento illado en España, un logro alcanzado en 1783 polos irmáns Juan José e Fausto de Elhuyar no Real Seminario de Vergara (Guipúzcoa).
Medio século antes, o naturalista e militar Antonio de Ulloa e de la Torre Giral descubrira o platino en América, na provincia de Esmeraldas (Ecuador), un prezado elemento que describiu en 1748.
Finalmente, en 1801 o científico hispano-mexicano Andrés Manuel del Río Fernández atopou o elemento 23 da táboa periódica nunha mina de chumbo mejicana. Chamouno eritronio por tornarse avermellado ao quentarse e entregou unhas mostras ao seu amigo Alexander von Humboldt para que as analizase o químico francés H. Victor Collet- Descotils. Este, equivocadamente, respondeulle que era un composto de cromo, así que pensou que o seu descubrimento era erróneo.
Tres décadas máis tarde, en 1830, o químico sueco Nils Gabriel Sefström redescubriu o colorido elemento e denominouno vanadio en honra á deusa da beleza Vanadis da mitoloxía escandinava. Ao ano seguinte, o seu colega alemán Friedrich Wöhler confirmou que se trataba do mesmo elemento que xa atopara Del Río.
Algunha muller descubriu un elemento químico?
Máis dunha. A máis coñecida é Marie Curie, científica polaca nacionalizada francesa que recibiu un premio Nobel en 1903 (de Física) e outro en 1911 (de Química) polo descubrimento do radio (Ra) e o polonio (Po), pero hai máis.
As físicas austriacas Berta Karlik e Lise Meitner descubriron, respectivamente, o astato (At) e, en colaboración con outros investigadores, un isótopo do protactinio (Pa).
Pola súa banda, a química e física alemá Ida Noddack identificou o renio (Re) e a física francesa Marguerite Perey descubriu o francio (Fr). Algunhas das actividades do Ano Internacional da Táboa Periódica lembrarán as achegas e o exemplo que deron estas científicas.
Nota do autor: Información elaborada coa colaboración de Pascual Román, catedrático de Química Inorgánica na Universidade do País Vasco ( UPV/ EHU); Inés Pellón, profesora de Química na Escola de Enxeñería de Bilbao da UPV/ EHU; e Bernardo Herradón, investigador do Instituto de Química Orgánica Xeral do CSIC. Os tres son membros da Real Sociedade Española de Química ( RSEQ), que participa activamente en Ano Internacional da Táboa Periódica.
