Venres 29 Marzo 2024

Virus. Amigos para sempre

O biólogo Antonio Figueras, do Instituto de Investigacións Mariñas de Vigo (CSIC), analiza neste artigo a longa carreira para identificar aos virus

A palabra “virus” ten unha historia moito máis longa que o estudo do que agora denominamos con ese nome. Vén directamente do latín virus, un termo que significa “veleno, zume de plantas”. Mesmo se pode atopar a palabra latina traducida como “limo velenoso”. O seu primeiro uso coñecido en inglés para denominar un axente causante de enfermidades foi en 1728, aínda que durante o resto do século XVIII, durante o XIX e durante varias décadas máis aló, non houbo unha distinción clara entre “virus” como termo vago, aplicable a calquera microbio infeccioso, e ao grupo moi particular de entidades que hoxe coñecemos como virais. Aínda en 1940, mesmo algúns ás veces denominaban ao microbio da febre Q un “virus”, aínda que xa se sabía perfectamente daquela que era unha bacteria.

Os efectos dos virus detectáronse moito antes que os propios virus. As vexigas, a rabia e o sarampelo foron extremadamente familiares a nivel clínico durante séculos, milenios, aínda que os seus axentes causais non o eran. As enfermidades agudas e os brotes epidémicos entendíanse de diversos xeitos: como causadas por vapores*miasmáticos e “efluvios”, por materia e suciedade en descomposición, por pobreza, polo capricho de Deus, por unha mala maxia, por aire frío ou polos pés mollados. O recoñecemento de microbios infecciosos chegou moi de vagar, tras o paso de moitísimo tempo. Arredor de 1840, un especialista en anatomía alemán chamado Jakob Henle comezou a sospeitar da existencia de partículas nocivas, criaturas ou cousas, que eran demasiado pequenas para ser vistas cun microscopio óptico e, con todo, capaces de transmitir enfermidades específicas. Henle non tiña probas e a idea non se afianzou de inmediato. En 1846, un médico danés chamado Peter Panum presenciou unha epidemia de sarampelo nas Illas Feroe, un arquipélago remoto ao norte de Escocia, e sacou algunhas inferencias sobre como a doenza parecía pasar de persoa a persoa, cun atraso de aproximadamente dúas semanas (o que agora chamariamos un período de incubación) entre a exposición e os síntomas. Robert Koch, que fora alumno de Jakob Henle en Gotinga, avanzou máis aló da observación e da suposición co seu traballo experimental das décadas de 1870 e 1880, identificando as causas microbianas do ántrax, a tuberculose e o cólera.

Publicidade

Os descubrimentos de Koch, xunto cos de Pasteur e Joseph Lister e William Roberts e John Burdon Sanderson e outros, proporcionaron as bases empíricas para un bulebule de ideas de finais do século XIX que comunmente se agrupan como “a teoría dos xermes” da enfermidade, que marcou un afastamento das antigas nocións de vapores malignos, velenos transmisibles, desequilibrio, humores, putrefacción contaxiosa e maxia. Pero os xermes que máis preocupaban a Koch, Pasteur e Lister (ademais das brillantes conxecturas de Pasteur sobre a rabia) eran as  bacterias.

E as bacterias non eran tan difíciles de estudar. Podían verse cun microscopio normal. Poderían cultivarse nunha placa de Petri (invención de Julius Petri, o asistente de Koch) que contiña un medio de agar rico en nutrientes. Eran máis grandes e máis doadas de comprender que os virus.

Listaxe de falecidos pola gripe de 1918.

A seguinte idea clave chegou da agronomía, non da medicina. A principios da década de 1890, un científico ruso chamado Dmitri Ivanofsky, en San Petersburgo, estudou a enfermidade do mosaico do tabaco, un problema nas plantacións dentro do imperio. As manchas de mosaico nas follas do tabaco conduciron finalmente ao atraso no crecemento e reduciron a produtividade, cunha importante perda de cartos para os produtores. Traballos anteriores demostraran que esta enfermidade era infecciosa: podía transferirse experimentalmente dunha planta a outra aplicando zume extraído de follas infectadas. Ivanofsky repetiu o experimento de transmisión, cun paso engadido. Pasou o extracto a través dun filtro de Chamberland, un dispositivo feito de porcelana sen esmaltar, con poros diminutos, para purificar a auga eliminando as bacterias. O informe de Ivanofsky, de que “o zume das follas infectadas coa enfermidade do mosaico do tabaco conserva as súas propiedades infecciosas mesmo despois da filtración”, constituíu a primeira definición operativa de virus: infeccioso pero “filtrable”, é dicir, tan pequeno que pasarían por onde as bacterias non o farían…

Pouco despois, un investigador holandés chamado Martinus Beijerinck chegou de xeito independente ao mesmo resultado e logo deu un paso máis. Ao diluír o zume filtrado dunha planta infectada e usala depois para infectar outra planta, Beijerinck descubriu que a substancia infecciosa, fose o que fora, recuperaba toda a súa forza mesmo despois da dilución. Iso significaba que se estaba reproducindo nos tecidos vivos da segunda planta, o que á súa vez significaba que non era unha toxina, digamos que un veleno do tipo que producen algunhas bacterias. Unha toxina, diluída en volume, ten un efecto reducido e non recupera espontaneamente a súa forza. Pero isto si que o fixo! E ‘iso’ non tiña dabondo cun recipiente de zume filtrado. Só, non medraría. Necesitaba algo máis. Necesitaba a planta.

Todo isto estudábase en plantas. O primeiro virus animal descuberto foi o que causaba a febre aftosa, outro problema grave para a agricultura. Os bovinos e os porcos transmitían esta doenza como un esbirro en aerosois, e morrían por mor diso. Friedrich Loeffler e Paul Froesch, nunha universidade no norte de Alemaña, utilizando as mesmas técnicas de filtrado e dilución que Beijerinck, demostraron en 1898 que o axente da febre aftosa tamén era unha entidade que pasaba o filtro capaz e ademais era quen de se replicar en células vivas.

Loeffler e Froesch mesmo sospeitaron que podería ser toda unha clase de axentes patóxenos, ata daquela sen descubrir, posiblemente incluídos algúns que infectaron ás persoas, causando fenómenos como as vexigas. Pero a primeira infección viral recoñecida en humanos non foron as vexigas; foi a febre amarela, en 1901. Na época en que William Gorgas estaba a resolver o problema práctico da febre amarela en Cuba, matando a todos eses mosquitos, Walter Reed e o seu pequeno equipo de microbiólogos demostraron que o axente causal era efectivamente transmitido por mosquitos. Aínda así, non puideron velo.

Entón, os científicos comezaron a usar a etiqueta “virus filtrable”, que era unha expresión torpe pero máis precisa que a vella fórmula do “limo velenoso”. Hans Zinsser, por exemplo, no seu libro de 1934 “Ratas, piollos e historia”, unha crónica clásica de procura e descubrimento médico, declarouse “alentado polo estudo dos axentes denominados ‘virus filtrables’”. Moitas enfermidades epidémicas, escribiu Zinsser, “son causadas por estes misteriosos ‘algo’, por exemplo, vexigas, sarampelo, encefalite, febre amarela, febre do dengue, rabia ou a gripe, unha gran cantidade das aflicións máis importantes do reino animal”. Zinsser tamén se decatou de que algunhas desas doenzas animais poderían superpoñerse coa primeira categoría, as epidemias humanas. Engadiu un punto crucial: “Aquí, como nas enfermidades bacterianas, hai un vivo intercambio de parasitos entre o home e o mundo animal”. Zinsser foi un pensador panorámico e un microbiólogo cunha formación aguda. Fai oito décadas tivo a idea de que os virus, recentemente descubertos, poderían estar entre as zoonosis máis terribles.

Cantos dos mencionados neste curto artigo coñecedes?

Grazas a eles somos quen de identificar e combater moitas das enfermidades máis letais que atacaron á especie humana.

Tamén agora, moitas e moitos científicos descoñecidos están a traballar para combater esta e outras enfermidades futuras.

DEIXAR UNHA RESPOSTA

Please enter your comment!
Please enter your name here

Este sitio emprega Akismet para reducir o spam. Aprende como se procesan os datos dos teus comentarios.

Relacionadas

Por que o cerebro dos vertebrados é tan complexo? A clave está en virus antigos

Uunha secuencia xenética derivada de primitivos retrovirus resulta esencial para producir mielina, a capa que protexe as fibras nerviosas

Por que algúns pacientes teñen covid persistente e outros non? Este estudo dá na clave

Un equipo do Hospital Universitario de Zúrich busca mellorar a atención aos doentes con novas estratexias de tratamento

Ascenden a 57 os falecidos por gripe en Galicia

O último informe do Sergas confirma a tendencia á baixa da incidencia nas catro provincias

Por que aumentan as infeccións respiratorias agudas en España?

Estamos xusto no momento do incremento da curva da gripe que este ano coincidiu co Nadal e o aumento dos contactos sociais