Únete á nosa canle de Whatsapp
O estudo das especies actuais sitúa claramente o lugar da humanidade no mundo: xusto á beira dos chimpancés e os bonobos. Con todo, isto non nos di moito sobre os nosos devanceiros, a súa bioloxía e a súa distribución xeográfica; en resumo, como nos fixemos humanos. Para iso, temos que basearnos principalmente na morfoloxía de moi poucos fósiles, xa que só se conserva información paleoxenética de períodos recentes, e mesmo en climas bastante fríos!
Así, desde a década de 1960-1970 e o descubrimento dos primeiros australopitecos –incluída a famosa Lucy, cunha idade de 3,18 de millóns de anos, descuberta en 1974 en Etiopía–, a adquisición do bipedismo considerouse como un paso decisivo na evolución humana, unha característica esencial que marcaría a transición de non humano a humano moito antes do enorme crecemento do noso cerebro.
A adquisición do bipedismo considerouse un paso decisivo na evolución humana
Por iso, esperábase con impaciencia o resultado do noso estudo, publicado o 24 de agosto en Nature, sobre os restos óseos de Sahelanthropus tchadensis, candidato ao título de representante máis antigo da humanidade coñecido.
Era bípedo ou non bípedo, é dicir, humano ou non humano? En realidade, expor a pregunta nestes termos roza o razoamento circular.
Como non se descubriu o último devanceiro que compartimos cos chimpancés, non coñecemos o estado inicial da locomoción humana, bípeda ou non.
Os primeiros representantes humanos eran bípedos?
Os datos máis antigos que temos ata o de agora son os obtidos dos ósos das extremidades de Orrorin (6 millóns de anos, Kenya) e de Ardipithecus (5,8-4,2 millóns de anos, Etiopía), que practicaban un tipo de bipedismo diferente ao das especies máis recentes.
En definitiva, o bipedismo non é un carácter invariable da humanidade, porque ten unha historia dentro da nosa historia! A pregunta correcta é: os primeiros representantes da humanidade eran bípedos, e se é así, en que medida e como? Esta é a pregunta que o noso equipo franco-chadiano quixo responder estudando os restos moito máis antigos (uns 7 millóns de anos) de Sahelanthropus.
Sahelanthropus foi inicialmente descrito en 2002 sobre a base dun cranio ben conservado (alcumado Toumaï), aínda que deformado pola fosilización, e dalgúns outros especímenes craniodentais descubertos por unha Misión Paleontropológica franco-chadiana, fundada e dirixida por Michel Brunet en Touros-Ménalla, no deserto de Djourab (Chad), que representan polo menos tres individuos. Esta especie comparouse con fósiles humanos máis recentes principalmente pola morfoloxía dos dentes, a cara e o cranio posterior.
Sahelanthropus foi inicialmente descrito en 2002 sobre a base dun cranio ben conservado
Os ósos das extremidades descritos no noso artigo inclúen un fémur (óso da coxa) esquerdo parcial e dous cúbitos esquerdo e dereito (o cúbito, ou ulna, é un dos dous ósos do antebrazo xunto co radio; forma o noso cóbado).
Estes ósos atopáronse na mesma localidade e ano que este cranio pero foron identificados máis tarde, en 2004. O máis probable é que pertenzan á mesma especie que o cranio, xa que só se identificou un gran primate de entre case 13.800 fósiles que representan a uns 100 vertebrados diferentes recollidos nunhas 400 localidades de Touros-Menalla.
Con todo, non se sabe se este fémur, os cúbitos e o cranio pertencen ao mesmo individuo, xa que se atoparon polo menos tres individuos diferentes neste xacemento.
A análise deste material, iniciado en 2004, retardouse considerablemente por diversas razóns, entre elas a prioridade dada á investigación sobre o terreo doutros restos postcraniais e outros traballos, así como a dificultade de analizar este material fragmentario que require coñecementos adicionais. Relanzado en 2017, tardou cinco anos en completarse.
Ósos estudados desde todos os ángulos
Como a conservación destes ósos longos non é moi boa (o fémur, por exemplo, perdeu as súas dúas extremidades), unha análise sucinta non proporciona interpretacións fiables. Por iso, estudámolos desde todos os ángulos, tanto na súa morfoloxía externa como nas súas estruturas internas.
Para reducir a incerteza, empregamos varios enfoques, incluíndo observacións directas e medicións biométricas, así como análises de imaxes en 3D, análise de forma (morfometría xeométrica) e indicadores biomecánicos, un traballo que de cando en cando é tan extenso para este tipo de estudos. Comparáronse 23 criterios cun conxunto o máis amplo posible de especímenes actuais e fósiles. Tomados por separado, ningún destes criterios pode utilizarse para propoñer unha interpretación categórica do material –non hai caracteres “máxicos” en paleoantropoloxía– e cada un deles será sen dúbida obxecto de debate dentro da comunidade paleoantropolóxica.
Sahelanthropus practicaba o bipedismo habitual
Con todo, en conxunto, estes caracteres conducen a unha interpretación moito máis parsimoniosa destes fósiles que calquera hipótese alternativa. Esta combinación indica, pois, que Sahelanthropus practicaba o bipedismo habitual, é dicir, sistematicamente nun contexto determinado.
Neste caso, o bipedismo servíalle probablemente para desprazarse tanto no chan como nas árbores. Neste último caso, o máis probable é que se axudase doutro xeito de movemento: un movemento cuadrúpedo asegurado por agarres firmes das mans para suxeitar as ramas, diferenciándose claramente do movemento cuadrúpedo practicado por gorilas e chimpancés que se apoian na parte posterior das súas falanxes.
Estes resultados son coherentes coas observacións do Orrorin e do Ardipithecus e teñen varias implicacións. En primeiro lugar, reforzan o concepto dunha forma moi temperá de bipedismo na historia humana que coexiste con outros modos de locomoción. Por tanto, non houbo unha aparición repentina dunha característica “única” da humanidade desde os seus inicios, senón unha longa e lenta transición ao longo de millóns de anos.
Ata aquí o mito fundacional que supostamente nos diferencia do resto das especies. Pola contra, esta fase da evolución humana tivo lugar de forma bastante común ao longo da historia da vida e do planeta, o que nos lembra que a humanidade é un fragmento da biodiversidade, unha observación que debería levarnos a repensar a nosa actitude cara ao mundo vivo e os parámetros que rexen a hospitalidade do noso planeta.
Os caracteres do Sahelanthropus, o Orrorin e o Ardipithecus tamén suxiren que o devanceiro que compartimos cos chimpancés non se parecía nin aos chimpancés nin aos bípedos exclusivos nos que nos convertemos. En contra da hipótese da conservación da morfoloxía ancestral por parte de chimpancés e bonobos, a súa particular combinación de escalada vertical é máis probable que evolucionase moito despois da nosa diverxencia.
É a única especie bípeda habitual coñecida desta época
Por último, aínda que Sahelanthropus tchadensis é un das varias testemuñas da diversidade humana, é ata a data a única especie bípeda habitual coñecida desta época. Tendo en conta o conxunto do rexistro fósil de homínidos pouco diversificado de África e Eurasia a finais do Mioceno (despois de 10 millóns de anos), a adquisición do bipedismo por parte da rama humana no continente africano segue sendo a única hipótese ben documentada ata a data.
Este bipedismo parece, polo momento, formar parte dun repertorio locomotor oportunista (flexible, capaz de aproveitar diferentes contornas), que se corresponde ben co diversificado paleoambiente de Touros-Menalla reconstruído polos xeólogos, paleobotánicos e paleontólogos do noso equipo.
*Jean-Renaud Boisserie é director de investigación no CNRS e paleoantropólogo na Universidade de Poitiers. Andossa Likius é paleonantropólogo da Universidade de N’Djamena (TChad). Clarisse Nekoulnang Djetounako é profesora de investigación en paleontoloxía da Universidade de N’Djamena. Franck Guy é paleoantropólogo da Universidade de Poitiers. Guillaume Daver é profesor de paleoantropoloxía da Universidade de Poitiers. Laurent Pallas é paleoantropólogo da Kyoto University. Mackaye Hassane Taisso é paleoantropólogo da Universidade de N’Djamena. Patrick Vignaud é paleoantropólogo da Universidade de Poitiers.
Cláusula de divulgación: As persoas asinantes non son asalariadas, nin consultoras, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado anteriormente.
Este artigo foi redactado coa colaboración de Abderamane Moussa (Universidade de Yamena, Chad)
