Únete á nosa canle de Whatsapp
En 1998, o médico británico Andrew Wakefield e outros doce coautores publicaron unha serie de casos na revista The Lancet suxerindo que existía unha asociación entre a vacina tripla vírica, que protexe fronte ao sarampelo, rubeola e parotidite, e o desenvolvemento de autismo en nenos. A pesar de que o deseño epidemiolóxico utilizado era de baixa calidade e non permitía establecer relación causal entre a vacina e o autismo, aquel artigo comezou a recibir unha gran cobertura mediática.
A poboación considerou os medios de comunicación como unha fonte de información fiable e ignorou as voces xurdidas desde a comunidade científica que poñían en dúbida a veracidade dos datos utilizados. A preocupación xerada fixo que moitos pais tomasen a decisión de non vacinar os seus fillos coa vacina tripla vírica por medo a que desenvolvesen autismo.
A difusión dun artigo errado derivou nunha diminución da cobertura vacinal do sarampelo, a rubéola e a parotidite
Isto traduciuse nunha diminución da cobertura vacinal do sarampelo, a rubeola e a parotidite a nivel mundial. As consecuencias aínda se observan hoxe en día, con gromos protagonizados por adultos non vacinados na infancia, a chamada “cohorte Wakefield”.
12 anos despois da súa publicación, o artigo retractouse en 2010. Recoñeceuse que os datos empregados se fabricaron, ademais de que había conflitos de intereses. Pero era demasiado tarde: o dano xa estaba feito. As conclusións do estudo de Wakefield axudaran a fortalecer o discurso dos grupos denominados antivacinas en todo o mundo. É máis, un terzo dos norteamericanos aínda continúa crendo que as vacinas poden causar autismo.
Posiblemente, este fose un dos casos de fraude máis importantes e coñecidos da historia da medicina.
Fraude en ciencia: por que existe?
A investigación é necesaria para avanzar no coñecemento científico. Con todo, a ciencia non está libre da malicia do ser humano, coñecida na comunidade científica como mala conduta ou fraude en ciencia.
A mala conduta científica engloba a fabricación, a falsificación e o plaxio de datos ou imaxes. Pero tamén a non declaración de conflitos de intereses ou a interferencia das compañías privadas con ánimo de lucro nos resultados da investigación, entre outros.
Que propicia estas condutas non éticas na investigación científica? Por unha banda atópanse os intereses económicos e persoais. E por outro, moi relacionado co anterior, a presión por publicar.
Os intereses económicos e persoais e a presión por publicar propician as condutas pouco éticas en ciencia
No ámbito anglosaxón isto denomínase publish or perish e xorde por mor do actual sistema de avaliación de investigadores, baseado no número de publicacións e citacións recibidas. Cantas máis publicacións acumule un investigador, máis prestixio terá e máis rápido progresará na súa carreira. Isto dá lugar a que os investigadores se sentan presionados para producir cada vez máis publicacións, o que deriva con frecuencia en estudos de baixa calidade e menos frecuentemente, na proliferación de condutas pouco éticas.
Hoxe en día, a mala conduta científica é a causa máis frecuente de retractación, superando os erros non intencionados. Isto supón un problema, xa que as publicacións científicas fraudulentas minguan a confianza da poboación na ciencia.
O caso Surgisphere e a covid-19
O de Wakefield non foi o primeiro nin o último caso de fraude en ciencia. Outro moi recente tivo lugar durante a pandemia de covid-19 e coñécese como o caso Surgisphere.
O obxectivo do estudo era comprobar se a hidroxicloroquina era un tratamento efectivo e seguro para a covid-19. Para iso, utilizáronse datos de miles de pacientes proporcionados por unha empresa norteamericana, Surgisphere Corporation. Os resultados suxeriron que este principio activo incrementaba o risco de morte intrahospitalaria. Como resultado, a Organización Mundial da Saúde paralizou a rama do ensaio clínico Solidarity que se estaba levando a cabo para estudar este fármaco e os médicos deixaron de prescribir hidroxicloroquina a enfermos de covid-19.
A globalización e a competitividade alimentan a fraude en ciencia, que se pode converter nun problema grave nos próximos anos
Rapidamente, numerosos investigadores e profesionais sanitarios expresaron escepticismo acerca da integridade e validez dos datos. E isto levou á revista a iniciar unha investigación. Surgisphere Corporation negouse a compartir os datos, o que fixo que o artigo fose retractado ao non poder corroborar a súa veracidade. Posteriormente, comprobouse que a administración de hidroxicloroquina non tiña ningún efecto beneficioso en pacientes covid-19, pero tampouco producía ningún efecto adverso grave. Pero e se fose efectivo e deixouse de prescribir por un caso de fraude? Canto dano podería facer iso a nivel global?
Debido ao avance da globalización e ao aumento da competitividade entre investigadores, cabe pensar que, se non se toman medidas eficaces, a fraude en investigación seguirá representando un problema importante e crecente nos próximos anos.
Necesitamos unha oficina de integridade científica?
Aínda que é certo que os casos notorios de fraude en ciencia son poucos, demostrouse que un só deles pode supoñer unha ameaza para a saúde pública a nivel global, como sucedeu con Wakefield e puido suceder con Surgisphere. O máis probable é que estes casos sexan soamente a punta do iceberg, e que existan máis casos que aínda descoñecemos.
Por iso algúns países teñen oficinas de integridade científica, aínda que non é o caso de España. É probable que a mera existencia dunha oficina destas características teña un efecto disuasorio ante potenciais condutas non éticas, incluíndo novos tipos de fraude como o caso dos papermills. Da mesma maneira que os fondos públicos de proxectos de investigación competitivos poden ser auditados, non debería ocorrer o mesmo coa produción científica en investigación?
Tamén é importante reconsiderar os sistemas de promoción profesional dos investigadores para minimizar os incentivos perversos que poden tentar a algúns a recorrer a malas condutas científicas. Os principios de Hong Kong, propostos por algúns investigadores, son unha boa opción para plantarlle cara á fraude en ciencia.
*Cristina Candal Pedreira é investigadora predoutoral en Epidemioloxía e Saúde Pública da Universidade de Santiago de Compostela. Tamén é membro do grupo de traballo de Ética da Sociedade Española de Epidemioloxía. Alberto Ruano Raviña é catedrático de Medicina Preventiva e Saúde Pública da Universidade de Santiago de Compostela. Fernando García López é epidemiólogo, médico especialista en Nefroloxía e en Medicina Preventiva e Saúde Pública. É membro do grupo de traballo de Ética e protección de datos da Sociedade Española de Epidemioloxía e do Instituto de Saúde Carlos III.
Cláusula de divulgación: Cristina Candal Pedreira recibe fondos do Instituto de Saúde Carlos III (contrato predoutoral PFIS).
Alberto Ruano Raviña recibe fondos do Instituto de Saúde Carlos III, do Ministerio de Sanidade, da Consellería de Educación da Xunta de Galicia, da Consellería de Sanidade da Xunta de Galicia e da Sociedade Española de Neumoloxía.
Fernando García López non recibe salario, nin recibe labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
Artigo escrito co asesoramento da Sociedade Española de Epidemioloxía.
