Únete á nosa canle de Whatsapp
No ano 2000, Parrula converteuse en portada dos telexornais: era o primeiro caso confirmado en España da enfermidade das vacas tolas. Todas as reses da pequena explotación galega onde vivía foron sacrificadas. O seu destino foi o mesmo que o de millóns de vacas europeas incineradas desde que en 1986 se detectara por primeira vez a encefalopatía esponxiforme bovina (EEB) no Reino Unido.
A EEB causou importantes perdas económicas no sector gandeiro, con custos tamén elevados no ámbito da sanidade animal. Pero as alarmas saltaron definitivamente en 1995, cando se confirmou a primeira morte dunha persoa debida a unha variante da enfermidade dexenerativa Creutzfeldt-Jakob. A causa parecía ser o consumo de carne de vacún con EEB. Os animais infectábanse ao alimentarse con fariñas cárnicas elaboradas con restos de conxéneres enfermos.
Entre as medidas postas en marcha polas autoridades europeas, creouse unha rede de vixilancia epidemiolóxica e estableceuse a retirada masiva de cadáveres de gando do campo para previr a expansión da enfermidade.
O campo queda sen preas
En moitos países europeos como España, Portugal ou Grecia a gandería conviviu durante séculos coa fauna silvestre, como os preeiros. Os voitres destacan entre as especies máis ligadas á gandería extensiva tradicional, dependendo en gran medida para a súa alimentación dos cadáveres de gando que morre no campo.
A normativa sanitaria que obrigaba a retirar as reses mortas foi rapidamente advertida como unha ameaza para as poboacións de voitres e outras especies de preeiros facultativos como miñatos, grandes aguias, osos e lobos, que, aínda que non se alimentan exclusivamente destes restos, si representan unha parte importante da súa dieta.
As consecuencias da escaseza de preas no campo non tardaron en facerse patentes. En España, que alberga as maiores poboacións de voitres de Europa, empezaron a rexistrarse con certa frecuencia comportamentos ata entón anecdóticos en especies como o voitre leonado, como alimentación en vertedoiros ou mesmo ataques a gando vivo.
Integrando conservación e sanidade animal
A alarma social causada polos comportamentos pouco habituais dos voitres, a presión de colectivos conservacionistas e científicos e o incremento do control da EEB en Europa, facilitaron a progresiva modificación da normativa que obrigaba a retirar os cadáveres de gando do campo. As primeiras normas autorizaron o establecemento de comedeiros pechados nos que depositar o gando morto para alimentar ás aves preeiras.
Con todo, a falta de alimento parecía afectar tamén a mamíferos terrestres que non podían acceder aos comedeiros deseñados para voitres, miñatos e aguias. Ademais, a concentración de comida nos puntos de alimentación suplementaria conleva diversos problemas de conservación asociados á predicibilidade do alimento.
Así as cousas, en 2009 chega o gran cambio: un novo regulamento europeo (ver PDF) recoñecía por primeira vez a importancia dunha xestión adecuada das morriñas de gando, que considere os patróns naturais de alimentación das especies preeiras.
En 2011, outra norma desenvolve o regulamento de 2009, establecendo as condicións para autorizar o abandono de calazas de gando no campo. Créanse así as zonas de alimentación de necrófagos, onde o gando morto en réxime extensivo pode quedar no campo para alimentar a estas especies.
Queda camiño por percorrer
A nova normativa europea supuxo un gran avance para integrar a conservación das especies preeiras nas políticas de sanidade animal. Con todo, algúns aspectos necesitan melloras.
A falta de criterios claros e homoxéneos para designar as zonas de alimentación de especies necrófagas deu lugar a unha gran heteroxeneidade territorial na aplicación da normativa. Mentres que países como Portugal ou Grecia non declararon ningunha zona de alimentación, Italia e Francia contan con elas en rexións moi concretas. España declarou gran parte do seu territorio como Zonas de Protección para a Alimentación de Especies Necrófagas (ZPAEN), desenvolvendo a súa propia normativa respecto diso e incluíndo criterios adicionais (ver PDF).
Con todo, o uso por parte das comunidades autónomas españolas de ata oito criterios diferentes para delimitar as zonas de alimentación pode afectar á dispoñibilidade de alimento e, por tanto, á conservación das especies de preeiros. Por exemplo, en Asturias, a superficie designada para alimentar ás aves preeiras variou ata un 72% dependendo dos criterios usados. A designación de zonas de alimentación o máis extensas posibles, que reflictan así os patróns naturais de alimentación de especies, capaces de desprazarse decenas ou mesmo centos de quilómetros, sería unha boa alternativa.
A selección de criterios homoxéneos resulta fundamental tamén á hora de estimar as necesidades de alimentación dos preeiros. En Asturias, a cantidade de alimento requirido polas especies necrófagas obxecto de protección variou ata un 450% dependendo do criterio utilizado. Considerar as abundancias poboacionais e os parámetros reprodutores das especies axudaría a estimar de forma máis precisa os seus requirimentos tróficos.
Con todo, a gran incerteza asociada a estes cálculos fai que os valores oscilen enormemente. Por exemplo, as estimacións da cantidade de calazas que podería necesitar a poboación de voitre leonado en España oscilan entre 10.000 e 35.000 toneladas ao ano. Esta gran variación compromete a utilidade de realizar estimas de fronte ao seguimento da aplicación da normativa de preas, que expón comparar estas cifras coas de gando morto no campo para valorar os riscos asociados a que falte comida para a fauna silvestre ou a que queden restos sen consumir.
Sería recomendable por tanto limitar o uso das estimacións a casos moi concretos, como a comparación de escenarios, e realizar o seguimento da normativa por outros medios, como o seguimento de preas no campo. Isto permitiría saber se os restos de gando se consomen en máis ou menos tempo, onde e a que especies benefician, achegando información sobre a ecoloxía de cadáveres e os preeiros, favorecendo a colaboración entre os xestores ambientais e sanitarios e os gandeiros. A Rede Natura 2000 podería ser un punto de partida razoable para a posta en marcha do devandito seguimento.
Coas poboacións de voitres e grandes carnívoros ameazadas en África e Asia, Europa convértese no principal bastión mundial para moitas especies necrófagas. Aínda que na última década se avanzou na integración da conservación destas especies e na gandería, aínda queda camiño por percorrer para compaxinar a conservación da biodiversidade e o mantemento da saúde pública.
Patricia Mateo-Tomás é investigadora da Unidad Mixta de Investigación en Biodiversidad da Universidad de Oviedo.
*Cláusula de Divulgación: Patricia Mateo-Tomás non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.
