1348: chega a Galicia a Morte Negra

A comezos de 1348 entrou en Baiona a morte negra. En poucos meses, a epidemia estendeuse por toda Galicia, aniquilando a un terzo da súa poboación. A bacteria Yersinia pestis chegou no corpo dunha pulga, que viaxaba sobre unha rata negra, que ía como polisoa nun barco que recalou ao porto baionés. O brote desatouse probablemente cando ese pequeno roedor se deslizou por unha maroma para facer turismo pola Real Vila. Levaba consigo a peste negra, un os brotes infecciosos máis mortíferos da historia da Humanidade.

Aquela rata e aquel ano de 1348 cambiaron a historia de Galicia. E de medio mundo. Porque a gran epidemia da peste negra non só aniquilou un bo número de galegos do século XIV, senón que revolucionou a sociedade, propiciando o gran cambio da Idade Media cara á Idade Moderna. Nunca un pequeno bacilo fixo tanto por retorcer a historia do mundo.

Publicidade

En Galicia, todo empezou con aquel pequeno roedor que, por fortuna, hoxe en día apenas poderiamos atopar. Porque a rata negra (rattus rattus) está agora case desaparecida da Europa occidental. Pero naquel século XIV era o gran vector que propagaba as enfermidades, xa que ten hábitos máis domesticados e proclives ás persoas. A saúde europea mellorou cando foi substituída pola rata gris (rattus norvegicus), que é a que vemos hoxe e que se amosa máis fuxidía e remisa a cruzarse cos humanos.

A ruta da peste ata Baiona fora longa. Nada menos que Genghis Khan desatara o brote un século antes, cando o caudillo mongol invadiu China, onde nunha rexión do Himalaia hai ratas negras portadoras da peste de forma endémica. Os guerreiros do Gran Khan estenderon logo a enfermidade por toda Eurasia ata chegar a Ucraína. E tamén pola ruta da seda arribou ás grandes metrópoles europeas como Constantinopla ou Venecia.

Genghis Khan foi quen trouxo a peste negra dende Asia ata Europa

Logo foi cuestión de tempo que a epidemia avanzase de porto en porto ata que en 1348 recalou na ría de Vigo. No verán de 1348 a enfermidade xa estaba en Compostela, onde documentos de 1350 falan de casas despoboadas pola morte de familias enteiras, mentres caen as rendas públicas. A Morte Negra mata a ricos e pobres; e na igrexa de Santa María A Nova de Noia, a tumba de Álvaro Paz Carneiro lembra que faleceu o 15 de agosto de 1348 por mor da mortalda.

O pánico apodérase da poboación. Moitos deixan as cidades e foxen aos montes, xa que, ao ser a rata negra o principal vector, a peste cébase co mundo urbano. Ademais, comezan a ser perseguidos os xudeus, que son acusados de propagar a doenza. En realidade, enferman menos grazas aos hábitos hixiénicos propios dos ritos da súa relixión. Tamén se acusa aos leprosos, cando a súa enfermidade non ten nada que ver coa peste.

Máis sentido ten o costume de queimar a roupa dos mortos, pois non se trabucan os veciños ao recelar duns tecidos infestados de pulgas. E de nada servirá prohibir o desembarco a moitos buques que chegan aos portos galegos: as ratas negras baixan polas maromas a terra sen necesidade de pasaporte.

Os síntomas comezan por febre e dor de cabeza, e terminan coa aparición de bubóns na pel coa inflamación dos ganglios linfáticos. Rapidamente a enfermidade leva á septicemia e á morte.

Os cemiterios de Galicia quedan desbordados. En Baiona, por exemplo, apareceron enterramentos masivos no exterior do camposanto da igrexa principal da vila.  Simplemente, non había espazo onde sepultar a tanto morto, xa que se pensa que ata un terzo da poboación galega faleceu co brote epidémico da peste negra.

Pero a enfermidade non desaparecería. En cada xeración houbo un brote de peste ata case o século XVIII. Ás veces, chegou a través do camiño de Santiago. Ningún foi tan forte como o primeiro, grazas á crecente inmunización dos sobreviventes. Na de 1569, contáronse en Vigo miles de mortos. “Os mais delos veciños e moradores fóronse e recolleron aos montes; os que quedaron na devandita vila morreron mais de cinco mil persoas e de tal xeito que non tiñan quen lles enterrase… e moitos deles foron enterrados en adegas e en hortas e viñas onde acontecía que morrían”, afirma un documento da época. Tal é o pánico que se declaran “ausencias legais“, permisos expedidos polas autoridades civís e eclesiásticas para que a xente poida ausentarse dos seus fogares e dos seus traballos. E retirarse a vivir aos montes.

Tamén se constrúen cabanas onde illar aos enfermos para que morran sen infectar a outros. José García Oro e María José Portela Silva, da Universidade de Santiago, fan un dramático repaso das epidemias sucedidas no reinado de Felipe II. E de como os máis adiñeirados acoden a Compostela a buscar remedio nos médicos da época, que pouco ou nada poden facer. A epidemia da peste negra remitiu en 1350, tras case dous anos azoutando Galicia. Foi a máis mortífera, a que cambiou o mundo. Entre outras cousas, porque con tanta morte cambiou a distribución da riqueza e a estrutura da sociedade.

Pero regresaría unha e outra vez ata o século XVIII aquel bacilo, que chegou no corpo dunha pulga, que viaxaba a lombos dunha rata, que era polisoa dun barco que recalou ao porto de Baiona a comezos do fatídico ano de 1348 en que Galicia caeu baixo a epidemia da Morte Negra.